Liber Undequadragesimus
Dig.39.1.0. De operis novi nuntiatione.
Dig.39.2.0. De damno infecto et de suggrundis et proiectionibus.
Dig.39.3.0. De aqua et aquae pluviae arcendae.
Dig.39.4.0. De publicanis et vectigalibus et commissis.
Dig.39.5.0. De donationibus.
Dig.39.6.0. De mortis causa donationibus et capionibus.

Dig.39.1.0. De operis novi nuntiatione.
Dig.39.1.1pr.
Ulpianus 52 ad ed.
Hoc edicto promittitur, ut, sive iure sive iniuria opus fieret, per nuntiationem inhiberetur, deinde remitteretur prohibitio hactenus, quatenus prohibendi ius is qui nuntiasset non haberet.
Dig.39.1.1.1
Ulpianus 52 ad ed.
Hoc autem edictum remediumque operis novi nuntiationis adversus futura opera inductum est, non adversus praeterita, hoc est adversus ea quae nondum facta sunt, ne fiant: nam si quid operis fuerit factum, quod fieri non debuit, cessat edictum de operis novi nuntiatione et erit transeundum ad interdictum " quod vi aut clam factum erit ut restituatur", et " quod in loco sacro religiosove" et " quod in flumine publico ripave publica factum erit": nam his interdictis restituetur, si quid illicite factum est.
Dig.39.1.1.2
Ulpianus 52 ad ed.
Nuntiatio ex hoc edicto non habet necessariam praetoris aditionem: potest enim nuntiare quis et si eum non adierit.
Dig.39.1.1.3
Ulpianus 52 ad ed.
Item nuntiationem et nostro et alieno nomine facere possumus.
Dig.39.1.1.4 Ulpianus 52 ad ed.
Item nuntiatio omnibus diebus fieri potest.
Dig.39.1.1.5
Ulpianus 52 ad ed.
Et adversus absentes etiam et invitos et ignorantes operis novi nuntiatio procedit.
Dig.39.1.1.6
Ulpianus 52 ad ed.
In operis autem novi nuntiatione possessorem adversarium facimus.
Dig.39.1.1.7
Ulpianus 52 ad ed.
Sed si is, cui opus novum nuntiatum est, ante remissionem aedificaverit, deinde coeperit agere ius sibi esse ita aedificatum habere, praetor actionem ei negare debet et interdictum in eum de opere restituendo reddere.
Dig.39.1.1.8
Ulpianus 52 ad ed.
Potest autem quis nuntiare etiam ignorans, quid opus fieret.
Dig.39.1.1.9
Ulpianus 52 ad ed.
Et post operis novi nuntiationem committunt se litigatores praetoriae iurisdictioni.
Dig.39.1.1.10
Ulpianus 52 ad ed.
Inde quaeritur apud celsum libro duodecimo digestorum, si post opus novum nuntiatum conveniat tibi cum adversario, ut opus faceres, an danda sit conventionis exceptio? et ait celsus dandam, nec esse periculum, ne pactio privatorum iussui praetoris anteposita videatur: quid enim aliud agebat praetor quam hoc, ut controversias eorum dirimeret? a quibus si sponte recesserunt, debebit id ratum habere.
Dig.39.1.1.11
Ulpianus 52 ad ed.
Opus novum facere videtur, qui aut aedificando aut detrahendo aliquid pristinam faciem operis mutat.
Dig.39.1.1.12
Ulpianus 52 ad ed.
Hoc autem edictum non omnia opera complectitur, sed ea sola, quae solo coniuncta sunt, quorum aedificatio vel demolitio videtur opus novum continere. idcirco placuit, si quis messem faciat, arborem succidat, vineam putet, quamquam opus faciat, tamen ad hoc edictum non pertinere, quia ad ea opera, quae in solo fiunt, pertinet hoc edictum.
Dig.39.1.1.13
Ulpianus 52 ad ed.
Si quis aedificium vetus fulciat, an opus novum nuntiare ei possumus, videamus. et magis est, ne possimus: hic enim non opus novum facit, sed veteri sustinendo remedium adhibet.
Dig.39.1.1.14
Ulpianus 52 ad ed.
Sive autem intra oppida sive extra oppida in villis vel agris opus novum fiat, nuntiatio ex hoc edicto locum habet, sive in privato sive in publico opus fiat.
Dig.39.1.1.15
Ulpianus 52 ad ed.
Nunc videamus, quibus ex causis fiat nuntiatio et quae personae nuntient quibusque nuntietur et in quibus locis fiat nuntiatio et quis effectus sit nuntiationis.
Dig.39.1.1.16
Ulpianus 52 ad ed.
Nuntiatio fit aut iuris nostri conservandi causa aut damni depellendi aut publici iuris tuendi gratia.
Dig.39.1.1.17
Ulpianus 52 ad ed.
Nuntiamus autem, quia ius aliquid prohibendi habemus: vel ut damni infecti caveatur nobis ab eo, qui forte in publico vel in privato quid molitur: aut si quid contra leges edictave principum, quae ad modum aedificiorum facta sunt, fiet, vel in sacro vel in loco religioso, vel in publico ripave fluminis, quibus ex causis et interdicta proponuntur.
Dig.39.1.1.18
Ulpianus 52 ad ed.
Quod si quis in mare vel in litore aedificet, licet in suo non aedificet, iure tamen gentium suum facit: si quis igitur velit ibi aedificantem prohibere, nullo iure prohibet, neque opus novum nuntiare nisi ex una causa potest, si forte damni infecti velit sibi caveri.
Dig.39.1.1.19
Ulpianus 52 ad ed.
Iuris nostri conservandi aut damni depellendi causa opus novum nuntiare potest is ad quem res pertinet.
Dig.39.1.1.20
Ulpianus 52 ad ed.
Usufructuarius autem opus novum nuntiare suo nomine non potest, sed procuratorio nomine nuntiare poterit, aut vindicare usum fructum ab eo qui opus novum faciat: quae vindicatio praestabit ei, quod eius interfuit opus novum factum non esse.
Dig.39.1.2
Iulianus 49 dig.
Si autem domino praedii nuntiaverit, inutilis erit nuntiatio: neque enim sicut adversus vicinum, ita adversus dominum agere potest ius ei non esse invito se altius aedificare: sed si hoc facto usus fructus deterior fiet, petere usum fructum debebit.
Dig.39.1.3pr.
Ulpianus 52 ad ed.
In provinciali etiam praedio si quid fiat, operis novi nuntiatio locum habebit.
Dig.39.1.3.1
Ulpianus 52 ad ed.
Si in loco communi quid fiat, nuntiatio locum habebit adversus vicinum. plane si unus nostrum in communi loco faciat, non possum ego socius opus novum ei nuntiare, sed eum prohibebo communi dividundo iudicio vel per praetorem.
Dig.39.1.3.2
Ulpianus 52 ad ed.
Quod si socius meus in communi insula opus novum faciat et ego propriam habeam, cui nocetur, an opus novum nuntiare ei possim? et putat labeo non posse nuntiare, quia possum eum alia ratione prohibere aedificare, hoc est vel per praetorem vel per arbitrum communi dividundo: quae sententia vera est.
Dig.39.1.3.3
Ulpianus 52 ad ed.
Si ego superficiarius sim et opus novum fiat a vicino, an possim nuntiare? movet, quod quasi inquilinus sum: sed praetor mihi utilem in rem actionem dat, et ideo et servitutium causa actio mihi dabitur et operis novi nuntiatio debet mihi concedi.
Dig.39.1.3.4
Ulpianus 52 ad ed.
Si in publico aliquid fiat, omnes cives opus novum nuntiare possunt:
Dig.39.1.4
Paulus 48 ad ed.
Nam rei publicae interest quam plurimos ad defendendam suam causam admittere.
Dig.39.1.5pr.
Ulpianus 52 ad ed.
De pupillo quaesitum est: et iulianus libro duodecimo digestorum scripsit pupillo non esse operis novi nuntiationis executionem dandam, nisi ad ipsius privatum commodum res pertineat, veluti si luminibus eius officiatur aut prospectui obsit. non aliter autem pupilli rata habebitur nuntiatio quam intercedente tutore auctore.
Dig.39.1.5.1
Ulpianus 52 ad ed.
Servo autem opus novum nuntiari potest, ipse vero nuntiare non potest neque nuntiatio ullum effectum habet.
Dig.39.1.5.2
Ulpianus 52 ad ed.
Nuntiationem autem in re praesenti faciendam meminisse oportebit, id est eo loci, ubi opus fiat, sive quis aedificet sive inchoet aedificare.
Dig.39.1.5.3
Ulpianus 52 ad ed.
Nuntiari autem non utique domino oportet: sufficit enim in re praesenti nuntiari ei, qui in re praesenti fuerit, usque adeo, ut etiam fabris vel opificibus, qui eo loci operantur, opus novum nuntiari possit. et generaliter ei nuntiari opus novum potest, qui in re praesenti fuit domini operisve nomine, neque refert, quis sit iste vel cuius condicionis qui in re praesenti fuit: nam et si servo nuntietur vel mulieri vel puero vel puellae, tenet nuntiatio: sufficit enim in re praesenti operis novi nuntiationem factam sic, ut domino possit renuntiari.
Dig.39.1.5.4
Ulpianus 52 ad ed.
Si quis forte in foro domino opus novum nuntiat, hanc nuntiationem nullius esse momenti exploratissimum est: in re enim praesenti et paene dixerim ipso opere, hoc est in re ipsa, nuntiatio facienda est: quod idcirco receptum est, ut confestim per nuntiationem ab opere discedatur. ceterum si alibi fiat nuntiatio, illud incommodi sequitur, quod, dum venitur ad opus si quid fuerit operis per ignorantiam factum, evenit, ut contra edictum praetoris sit factum.
Dig.39.1.5.5
Ulpianus 52 ad ed.
Si plurium res sit, in qua opus novum fiat et uni nuntietur, recte facta nuntiatio est omnibusque dominis videtur denuntiatum: sed si unus aedificaverit post operis novi nuntiationem, alii, qui non aedificaverint, non tenebuntur: neque enim debet nocere factum alterius ei qui nihil fecit.
Dig.39.1.5.6
Ulpianus 52 ad ed.
Si plurium dominorum rei opus noceat, utrum sufficiet unius ex sociis nuntiatio an vero omnes nuntiare debeant? et est verius unius nuntiationem omnibus non sufficere, sed esse singulis nuntiare necesse, quia et fieri potest, ut nuntiatorum alter habeat, alter non habeat ius prohibendi.
Dig.39.1.5.7
Ulpianus 52 ad ed.
Si quis ipsi praetori velit opus novum nuntiare, debet, ut interim testetur non posse se nuntiare: et si nuntiavit postea, et quod retro aedificatum erit destruendum erit, quasi repetito die nuntiatione facta.
Dig.39.1.5.8
Ulpianus 52 ad ed.
Sed et si in aedes nostras quis immittit aut in loco nostro aedificet, aequum est nos operis novi nuntiatione ius nostrum nobis conservare.
Dig.39.1.5.9
Ulpianus 52 ad ed.
Et belle sextus pedius definiit triplicem esse causam operis novi nuntiationis, aut naturalem aut publicam aut impositiciam: naturalem, cum in nostras aedes quid immittitur aut aedificatur in nostro, publicam causam, quotiens leges aut senatus consulta constitutionesque principum per operis novi nuntiationem tuemur, impositiciam, cum quis postea, quam ius suum deminuit, alterius auxit, hoc est postea, quam servitutem aedibus suis imposuit, contra servitutem fecit.
Dig.39.1.5.10
Ulpianus 52 ad ed.
Meminisse autem oportebit, quotiens quis in nostro aedificare vel in nostrum immittere vel proicere vult, melius esse eum per praetorem vel per manum, id est lapilli ictum prohibere quam operis novi nuntiatione: ceterum operis novi nuntiatione possessorem eum faciemus, cui nuntiaverimus. at si in suo quid faciat, quod nobis noceat, tunc operis novi denuntiatio erit necessaria. et si forte in nostro aliquid facere quis perseverat, aequissimum erit interdicto adversus eum quod vi aut clam aut uti possidetis uti.
Dig.39.1.5.11
Ulpianus 52 ad ed.
Si quis rivos vel cloacas velit reficere vel purgare, operis novi nuntiatio merito prohibetur, cum publicae salutis et securitatis intersit et cloacas et rivos purgari.
Dig.39.1.5.12
Ulpianus 52 ad ed.
Praeterea generaliter praetor cetera quoque opera excepit, quorum mora periculum aliquod allatura est: nam in his quoque contemnendam putavit operis novi nuntiationem. quis enim dubitat multo melius esse omitti operis novi nuntiationem, quam impediri operis necessarii urguentem extructionem? totiens autem haec pars locum habet, quotiens dilatio periculum allatura est.
Dig.39.1.5.13
Ulpianus 52 ad ed.
Proinde si quis, cum opus hoc mora periculum allaturum esset, nuntiaverit opus novum vel si in cloacis vel ripa reficiendis aliquid fieret, dicemus apud iudicem quaeri debere, an talia opera fuerint, ut contemni nuntiatio deberet: nam si apparuerit vel in cloaca rivove eove, cuius mora periculum allatura esset, dicendum est non esse verendum, ne haec nuntiatio noceret.
Dig.39.1.5.14
Ulpianus 52 ad ed.
Qui opus novum nuntiat, iurare debet non calumniae causa opus novum nuntiare. hoc iusiurandum auctore praetore defertur: idcirco non exigitur, ut iuret is ante, qui iusiurandum exigat.
Dig.39.1.5.15
Ulpianus 52 ad ed.
Qui nuntiat, necesse habet demonstrare, in quo loco opus novum nuntiet, scituro eo cui nuntiatum est, ubi possit aedificare, ubi interim abstinendum est. totiens autem demonstratio facienda est, quotiens in partem fit nuntiatio: ceterum si in totum opus fiat, non est necesse demonstrare, sed hoc ipsum dicere.
Dig.39.1.5.16
Ulpianus 52 ad ed.
Si in pluribus locis opus fiat, utrum una nuntiatio sufficiat an vero plures sint necessariae? et ait iulianus libro quadragensimo nono digestorum, quia in re praesenti fit nuntiatio, plures nuntiationes esse necessarias et consequenter plures remissiones.
Dig.39.1.5.17
Ulpianus 52 ad ed.
Si is, cui nuntiatum erit, ex operis novi nuntiatione satisdederit repromiseritve aut per eum non fiet, quo minus boni viri arbitratu satisdet repromittatve, perinde est, ac si operis novi nuntiatio omissa esset. habet autem hoc remedium utilitatem: nam remittit vexationem ad praetorem veniendi et desiderandi, ut missa fieret nuntiatio.
Dig.39.1.5.18
Ulpianus 52 ad ed.
Qui procuratorio nomine nuntiaverit, si non satisdabit eam rem dominum ratam habiturum, nuntiatio omni modo remittitur, etiamsi verus sit procurator.
Dig.39.1.5.19
Ulpianus 52 ad ed.
Qui remissionem absentis nomine desiderat, sive ad privatum sive ad publicum ius ea remissio pertinet, satisdare cogitur: sustinet enim partes defensoris. sed haec satisdatio non pertinet ad ratihabitionem, sed ad operis novi nuntiationem.
Dig.39.1.5.20
Ulpianus 52 ad ed.
Si procurator autem opus novum mihi nuntiaverit et satis acceperit, deinde interdicto adversus eum utar, ne vim mihi faciat, quo minus aedificem, ex interdicto eum oportet iudicatum solvi satisdare, quia partes sustinet defensoris:
Dig.39.1.6
Iulianus 41 dig.
Et ideo neque exceptiones procuratoriae opponi ei debent nec satisdare cogendus est ratam rem dominum habiturum.
Dig.39.1.7pr.
Ulpianus 52 ad ed.
Et si satisdationem non dabit, summovendus erit ab executione operis novi, et actiones, quas domini nomine intendit, debent ei denegari.
Dig.39.1.7.1
Ulpianus 52 ad ed.
Et tutor et curator opus novum recte nuntiant.
Dig.39.1.8pr.
Paulus 48 ad ed.
Non solum proximo vicino, sed etiam superiori opus facienti nuntiare opus novum potero: nam et servitutes quaedam intervenientibus mediis locis vel publicis vel privatis esse possunt.
Dig.39.1.8.1
Paulus 48 ad ed.
Qui opus novum nuntiat, si quid operis iam factum erit, in testationem referre debet, ut appareat, quid postea factum sit.
Dig.39.1.8.2
Paulus 48 ad ed.
Si, cum possem te iure prohibere, nuntiavero tibi opus novum, non alias aedificandi ius habebis, quam si satisdederis.
Dig.39.1.8.3
Paulus 48 ad ed.
Quod si nuntiavero tibi, ne quid contra leges in loco publico facias, promittere debebis, quoniam de eo opere alieno iure contendo, non meo, et tamquam alieni iuris petitor repromissione contentus esse debeo.
Dig.39.1.8.4
Paulus 48 ad ed.
Sciendum est facta operis novi nuntatione cui nuntiatum est abstinere oportere, donec caveat vel donec remissio nuntiationis fiat: tunc enim, si ius aedificandi habet, recte aedificabit.
Dig.39.1.8.5
Paulus 48 ad ed.
Sed ut probari possit, quid postea aedificatum sit, modulos sumere debet is qui nuntiat, qui ut sumantur conferanturque, praetor decernere solet.
Dig.39.1.8.6
Paulus 48 ad ed.
Morte eius qui nuntiavit extinguitur nuntiatio, sicut alienatione, quia his modis finitur ius prohibendi.
Dig.39.1.8.7
Paulus 48 ad ed.
Quod si is cui opus novum nuntiatum erat decesserit vel aedes alienaverit, non extinguitur operis novi nuntiatio: idque ex eo apparet, quod in stipulatione, quae ex hac causa interponitur, etiam heredis mentio fit.
Dig.39.1.9
Gaius ad ed. urb. de o. novi nunt.
Creditori, cui pignoris nomine praedium tenetur, permittendum est de iure, id est de servitute, opus novum nuntiare: nam ei vindicatio servitutis datur.
Dig.39.1.10
Ulpianus 45 ad sab.
Operis novi nuntiatio in rem fit, non in personam: et ideo furioso et infanti fieri potest nec tutoris auctoritas in ea nuntiatione exigitur.
Dig.39.1.11
Paulus 11 ad sab.
Cuilibet enim intellegenti, veluti fabro, nuntiatum infantem et furiosum tenet.
Dig.39.1.12
Paulus 13 ad sab.
Ex operis novi nuntiatione si caveatur, tanti stipulatio committitur, quanti iudicatum sit.
Dig.39.1.13pr.
Iulianus 41 dig.
Cum procurator opus novum nuntiat et satisdat rem ratam dominum habiturum et remissio in domini personam confertur:
Dig.39.1.13.1
Iulianus 41 dig.
Si dominus opus novum nuntiaverit intra diem, quae stipulatione ex operis novi nuntiatione interposita comprehensa esset, committitur stipulatio: si praeterita ea die dominus nuntiaret, non committitur. nam et ipsi domino, cum semel nuntiaverit, non permittitur iterum nuntiare, quamdiu stipulatio ex operis novi nuntiatione teneret.
Dig.39.1.13.2
Iulianus 41 dig.
Si in remissione a patre eius, qui opus novum nuntiaverat, procurator interveniat, id agere praetorem oportet, ne falsus procurator absenti noceat, cum sit indignum quolibet interveniente beneficium praetoris amitti.
Dig.39.1.14
Iulianus 49 dig.
Qui viam habet, si opus novum nuntiaverit adversus eum, qui in via aedificat, nihil agit: sed servitutem vindicare non prohibetur.
Dig.39.1.15
Africanus 9 quaest.
Si prius, quam aedificatum esset, ageretur ius vicino non esse aedes altius tollere nec res ab eo defenderetur, partes iudicis non alias futuras fuisse ait, quam ut eum, cum quo ageretur, cavere iuberet non prius se aedificaturum, quam ultro egisset ius sibi esse altius tollere. idemque e contrario, si, cum quis agere vellet ius sibi esse invito adversario altius tollere, eo non defendente similiter, inquit, officio iudicis continebitur, ut cavere adversarium iuberet nec opus novum se nuntiaturum nec aedificanti vim facturum. eaque ratione hactenus is, qui rem non defenderet, punietur, ut de iure suo probare necesse haberet: id enim esse petitoris partes sustinere.
Dig.39.1.16
Ulpianus 13 ad ed.
Si opus novum praetor iusserit nuntiari, deinde prohibuit, ex priore nuntiatione agi non potest, quasi adversus edictum eius factum sit.
Dig.39.1.17
Paulus 57 ad ed.
Si procurator opus novum facientem prohibuerit, domino competit quod vi aut clam interdictum.
Dig.39.1.18pr.
Papinianus 3 quaest.
Aedibus communibus si ob opus novum nuntiatio uni fiat, si quidem ex voluntate omnium opus fiat, omnes nuntiatio tenebit, si vero quidam ignorent, in solidum obligabitur, qui contra edictum praetoris fecerit.
Dig.39.1.18.1
Papinianus 3 quaest.
Nec ad rem pertinet, cuius solum sit, in quo opus fiat, sed quis eius soli possessor inveniatur, modo si eius nomine opus fiat.
Dig.39.1.19
Paulus libro quaest.
Sciendum est denegata exsecutione operis novi nihilo minus integras legitimas actiones manere, sicut in his quoque causis manent, in quibus ab initio operis novi denuntiationem praetor denegat.
Dig.39.1.20pr.
Ulpianus 71 ad ed.
Praetor ait: " quem in locum nuntiatum est, ne quid operis novi fieret, qua de re agitur, quod in eo loco, antequam nuntiatio missa fieret aut in ea causa esset, ut remitti deberet, factum est, id restituas".
Dig.39.1.20.1
Ulpianus 71 ad ed.
Interdictum hoc proponitur ex huiusmodi causis, edicto expressum est, ne post operis novi nuntiationem quicquam operis fiat, antequam vel nuntiatio missa fiat vel vice nuntiationis missae satisdatio de opere restituendo fuerit interposita. qui igitur facit, etsi ius faciendi habuit, tamen contra interdictum praetoris facere videtur et ideo hoc destruere cogitur.
Dig.39.1.20.2
Ulpianus 71 ad ed.
Sive autem vacuus locus sit, ubi nuntiatum est, sive aedificatus, aeque hoc interdicto locus erit.
Dig.39.1.20.3
Ulpianus 71 ad ed.
Ait praetor: " quod factum est, restituas". quod factum est, iubet restitui, neque interest, iure factum sit an non: sive iure factum est sive non iure factum est, interdictum locum habebit.
Dig.39.1.20.4
Ulpianus 71 ad ed.
Quidquid autem ante remissionem fit vel illud quod loco remissionis habetur, pro eo habendum est, atque si nullo iure factum esset.
Dig.39.1.20.5
Ulpianus 71 ad ed.
Si quis paratus fuerit satisdare, deinde actor stipulari nolit, in ea causa est, ut remitti debeat: nam cum per actorem fiet, apparet in ea causa esse, ut remitti debeat.
Dig.39.1.20.6
Ulpianus 71 ad ed.
Hoc interdictum perpetuo datur et heredi ceterisque successoribus competit.
Dig.39.1.20.7
Ulpianus 71 ad ed.
Adversus ipsum quoque, qui opus fecit vel factum ratum habuit, interdicto locus erit.
Dig.39.1.20.8
Ulpianus 71 ad ed.
Plane si quaeratur, an in heredem eius, qui opus fecit, interdictum hoc competat, sciendum est labeonem existimasse in id quod ad eum pervenit dumtaxat dari oportere vel si quid dolo malo ipsius factum sit, quo minus perveniret. nonnulli putant in factum esse dandam quam interdictum, quod verum est.
Dig.39.1.20.9
Ulpianus 71 ad ed.
Deinde ait praetor: " quem in locum nuntiatum est, ne quid operis novi fieret, qua de re agitur, si de ea re satisdatum est, quod eius cautum sit aut per te stat, quo minus satisdetur: quo minus illi in eo loco opus facere liceat, vim fieri veto".
Dig.39.1.20.10
Ulpianus 71 ad ed.
Hoc interdictum prohibitorium est, ne quis prohibeat facere volentem eum qui satisdedit: etenim pertinet ad decus urbium aedificia non derelinqui.
Dig.39.1.20.11
Ulpianus 71 ad ed.
Nec quicquam interest, iure quis aedificet an non iure aedificet, cum sit securus is qui opus novum nuntiavit, posteaquam ei cautum est.
Dig.39.1.20.12
Ulpianus 71 ad ed.
Hoc autem interdictum competit ei qui satisdedit: adicitur et illud " aut per te stat, quo minus satisdetur".
Dig.39.1.20.13
Ulpianus 71 ad ed.
Proinde si satisdatum non est, sed repromissum, interdicto huic locus non erit: neque enim permittendum fuit in publico aedificare, priusquam appareat, quo iure quis aedificet.
Dig.39.1.20.14
Ulpianus 71 ad ed.
Et si satisdatum sit, cautum tamen non perseveret, interdictum cessat.
Dig.39.1.20.15
Ulpianus 71 ad ed.
Si aliquando stetit per nuntiatorem, quo minus satisdetur, nunc non stat, interdictum cessat.
Dig.39.1.20.16
Ulpianus 71 ad ed.
Hoc interdictum etiam post annum et heredi ceterisque successoribus competit.
Dig.39.1.21pr.
Ulpianus 80 ad ed.
Stipulatio de operis novi nuntiatione interponi solet, quotiens vicinus dicit ius sibi esse prohibere vicinum opus novum invito se facere.
Dig.39.1.21.1
Ulpianus 80 ad ed.
Si quis autem vult post opus novum nuntiatum impune aedificare, offerre debet satis nuntiatori: quod si fecerit, utrique consultum est tam ei qui nuntiavit, quoniam cautum habet de opere restituendo, quam ei cui nuntiatum est, quia molitio eius non impeditur: antequam enim caveat quidquid aedificaverit, interdicto restitutorio destruere compellitur.
Dig.39.1.21.2
Ulpianus 80 ad ed.
Habet autem ista stipulatio condicionem, ut ita demum committatur, si iudicatum fuerit sive ante rem iudicatam causa quae acciderit neque res defendatur: et de dolo malo subicitur clausula.
Dig.39.1.21.3
Ulpianus 80 ad ed.
Opus autem factum accipimus non, si unum vel alterum cementum fuit impositum, sed si proponatur instar quoddam operis et quasi facies quaedam facta operis.
Dig.39.1.21.4
Ulpianus 80 ad ed.
Sive autem res iudicetur sive res non defendatur, stipulatio in id committitur, ut res viri boni arbitratu restituatur: quod si ita restitutum non erit, quanti ea res erit, tantam pecuniam dabit, si hoc petitori placuerit.
Dig.39.1.21.5
Ulpianus 80 ad ed.
Quaesitum est, si plures domini aedificent, an omnes cavere debeant. et ait labeo unum cavere debere, quia restitutio operis fieri pro parte non possit.
Dig.39.1.21.6
Ulpianus 80 ad ed.
Idem ait et si plures nuntient, curandum esse, ut uni caveatur, si inter eos conveniat: plane si non conveniat, et singulis erit cavendum.
Dig.39.1.21.7
Ulpianus 80 ad ed.
Idem dicit adiciendum esse in stipulatione, ut tantum praestetur, quanti uniuscuiusque intersit, si hoc maluerint: ceterum si ita fuerit, inquit, cautum " quanti ea res erit", dubitabitur, utrum ad totius corporis aestimationem haec verba referuntur an vero ad quod eius interest qui stipulatur. ego puto et si sic fuerit uni cautum " quanti ea res erit", defendi posse stipulationem sufficere: ad operis enim quantitatem ea refertur.
Dig.39.1.22
Marcellus 15 dig.
Cui opus novum nuntiatum est, ante remissam nuntiationem opere facto decessit: debet heres eius patientiam destruendi operis adversario praestare: nam et in restituendo huiusmodi opere eius, qui contra edictum fecit, poena versatur, porro autem in poenam heres non succedit.
Dig.39.1.23
Iavolenus 7 epist.
Is, cui opus novum nuntiatum erat, vendidit praedium: emptor aedificavit: emptorem an venditorem teneri putas, quod adversus edictum factum sit? respondit: cum operis novi nuntiatio facta est, si quid aedificatum est, emptor, id est dominus praediorum tenetur, quia nuntiatio operis non personae fit et is demum obligatus est, qui eum locum possidet, in quem opus novum nuntiatum est.

Dig.39.2.0. De damno infecto et de suggrundis et proiectionibus.
Dig.39.2.1
Ulpianus 1 ad ed.
Cum res damni infecti celeritatem desiderat et periculosa dilatio praetori videtur, si ex hac causa sibi iurisdictionem reservaret, magistratibus municipalibus delegandum hoc recte putavit.
Dig.39.2.2
Gaius 28 ad ed. provinc.
Damnum infectum est damnum nondum factum, quod futurum veremur.
Dig.39.2.3
Paulus 47 ad ed.
Damnum et damnatio ab ademptione et quasi deminutione patrimonii dicta sunt.
Dig.39.2.4pr.
Ulpianus 1 ad ed.
Dies cautioni praestitutus si finietur, praetoris vel praesidis officium erit ex causa vel reum notare vel protelare eum et, si hoc localem exigit inquisitionem, ad magistratus municipales hoc remittere.
Dig.39.2.4.1
Ulpianus 1 ad ed.
Si intra diem a praetore constituendum non caveatur, in possessionem eius rei mittendus est. " eius rei" sic accipe, sive tota res sit sive pars sit rei.
Dig.39.2.4.2
Ulpianus 1 ad ed.
An tamen is, qui non admittit, etiam pignoribus a magistratibus coerceatur? non puto, sed in factum actione tenebitur: nam et si a praetore missus non admittatur, eadem actione utendum est.
Dig.39.2.4.3
Ulpianus 1 ad ed.
Duas ergo res magistratibus municipalibus praetor vel praeses iniunxit, cautionem et possessionem, cetera suae iurisdictioni reservavit.
Dig.39.2.4.4
Ulpianus 1 ad ed.
Si forte duretur non caveri, ut possidere liceat ( quod causa cognita fieri solet) non duumviros, sed praetorem vel praesidem permissuros: item ut ex causa decedatur de possessione.
Dig.39.2.4.5
Ulpianus 1 ad ed.
Praetor ait: " dum ei, qui aberit, prius domum denuntiari iubeam". abesse autem videtur et qui in iure non est: quod et pomponius probat: verecunde autem praetorem denuntiari iubere, non extrahi de domo sua. sed " domum, in quam degit denuntiari" sic accipere debemus, ut et si in aliena domo habitet, ibi ei denuntietur. quod si nec habitationem habeat, ad ipsum praedium erit denuntiandum vel procuratori eius vel certe inquilinis.
Dig.39.2.4.6
Ulpianus 1 ad ed.
Totiens autem praetorem exigere denuntiationem intellegendum est, si sit cui denuntietur: ceterum si non sit, veluti quod hereditaria insula est nec dum hereditas adita, vel si heres non exstet nec inhabitetur, cessat haec pars edicti. est tamen tutius libellum ad ipsas aedes proponere: fieri enim potest, ut ita monitus defensor existat.

Dig.39.2.4.7 Ulpianus 1 ad ed.
In eum, qui quid eorum quae supra scripta sunt non curaverit, quanti ea res est, cuius damni infecti nomine cautum non erit, iudicium datur: quod non ad quantitatem refertur, sed ad id quod interest, et ad utilitatem venit, non ad poenam.
Dig.39.2.4.8
Ulpianus 1 ad ed.
Hoc autem iudicium certam condicionem habet, si postulatum est: ceterum qui non postulavit, experiri non potest. postulare autem proprie hoc dicimus pro tribunali petere, non alibi.
Dig.39.2.4.9
Ulpianus 1 ad ed.
Si tam vicinum urbi municipium sit, ut magistratu se non interponente potuerit praetor vel praeses adiri, potest dici cessare hanc actionem adversus magistratus, quasi nihil intersit, cum in tua potestate fuerit a praetore vel praeside desiderare in possessionem mitti.
Dig.39.2.4.10
Ulpianus 1 ad ed.
Haec autem actio cum rei habeat persecutionem, et heredi et in heredem et perpetuo dabitur.
Dig.39.2.5pr.
Paulus 1 ad ed.
Praetoris officium est, ut missus in possessionem etiam eam per longi temporis spatium in suum dominium capere possit.

Dig.39.2.5.1
Paulus 1 ad ed.
Si plures sint domini, qui cavere debent, et aliquis non caveat, in portionem eius mittetur. et contra si aliquot sint, qui caveri sibi desiderant, et alius pretiosiores, alius viliores habeat aedes, sive unius domus plures habeant dispares partes: tamen non magnitudine dominii quisque, sed aequaliter mittentur omnes in possessionem.
Dig.39.2.5.2
Paulus 1 ad ed.
Si et dominus proprietatis et fructuarius desideret sibi caveri damni infecti, uterque audiendus est: nec enim iniuriam sentiet promissor, non plus cuique praestaturus, quam quod eius intersit.
Dig.39.2.6
Gaius 1 ad ed. provinc.
Evenit, ut nonnumquam damno dato nulla nobis competat actio non interposita antea cautione, veluti si vicini aedes ruinosae in meas aedes ceciderint: adeo ut plerisque placuerit nec cogi quidem eum posse, ut rudera tollat, si modo omnia quae iaceant pro derelicto habeat.
Dig.39.2.7pr.
Ulpianus 53 ad ed.
Praetor ait: " damni infecti suo nomine promitti, alieno satisdari iubebo ei, qui iuraverit non calumniae causa id se postulare eumve cuius nomine aget postulaturum fuisse, in eam diem, quam causa cognita statuero. si controversia erit, dominus sit nec ne qui cavebit, sub exceptione satisdari iubebo. de eo opere, quod in flumine publico ripave eius fiet, in annos decem satisdari iubebo. eum, cui ita non cavebitur, in possessionem eius rei, cuius nomine ut caveatur postulabitur, ire et, cum iusta causa esse videbitur, etiam possidere iubebo. in eum, qui neque caverit neque in possessione esse neque possidere passus erit, iudicium dabo, ut tantum praestet, quantum praestare eum oporteret, si de ea re ex decreto meo eiusve, cuius de ea re iurisdictio fuit quae mea est, cautum fuisset. eius rei nomine, in cuius possessionem misero, si ab eo, qui in possessione erit, damni infecti nomine satisdabitur, eum, cui non satisdabitur, simul in possessione esse iubebo".
Dig.39.2.7.1
Ulpianus 53 ad ed.
Hoc edictum prospicit damno nondum facto, cum ceterae actiones ad damna, quae contigerunt, sarcienda pertineant, ut in legis aquiliae actione et aliis. de damno vero facto nihil edicto cavetur: cum enim animalia, quae noxam commiserunt, non ultra nos solent onerare, quam ut noxae ea dedamus, multo magis ea, quae anima carent, ultra nos non deberent onerare, praesertim cum res quidem animales, quae damnum dederint, ipsae extent, aedes autem, si ruina sua damnum dederunt, desierint extare.
Dig.39.2.7.2
Ulpianus 53 ad ed.
Unde quaeritur, si ante, quam caveretur, aedes deciderunt neque dominus rudera velit egerere eaque derelinquat, an sit aliqua adversus eum actio. et iulianus consultus, si prius, quam damni infecti stipulatio interponeretur, aedes vitiosae corruissent, quid facere deberet is, in cuius aedes rudera decidissent, ut damnum sarciretur, respondit, si dominus aedium, quae ruerunt, vellet tollere, non aliter permittendum, quam ut omnia, id est et quae inutilia essent, auferret, nec solum de futuro, sed et de praeterito damno cavere eum debere: quod si dominus aedium, quae deciderunt, nihil facit, interdictum reddendum ei, in cuius aedes rudera decidissent, per quod vicinus compelletur aut tollere aut totas aedes pro derelicto habere.
Dig.39.2.8
Gaius ad ed. pu. de damno inf.
Quod forte tunc recte dicetur, cum non ipsius neglegentia, sed propter aliquod impedimentum sibi non prospexit.
Dig.39.2.9pr.
Ulpianus 53 ad ed.
Hoc amplius iulianus posse dici compellendum eum, ut etiam de praeterito damno caveret: quod enim re integra custoditur, hoc non inique etiam post ruinam aedium praestabitur. integra autem re unusquisque cogitur aut de damno infecto cavere, aut aedibus carere quas non defendit. denique, inquit, si quis propter angustias temporis aut quia rei publicae causa aberat non potuerit damni infecti stipulari, non inique praetorem curaturum, ut dominus vitiosarum aedium aut damnum sarciat aut aedibus careat. sententiam iuliani utilitas comprobat.
Dig.39.2.9.1
Ulpianus 53 ad ed.
De his autem, quae vi fluminis importata sunt, an interdictum dari possit, quaeritur. trebatius refert, cum tiberis abundasset et res multas multorum in aliena aedificia detulisset, interdictum a praetore datum, ne vis fieret dominis, quo minus sua tollerent auferrent, si modo damni infecti repromitterent.
Dig.39.2.9.2
Ulpianus 53 ad ed.
Alfenus quoque scribit, si ex fundo tuo crusta lapsa sit in meum fundum eamque petas, dandum in te iudicium de damno iam facto, idque labeo probat: nam arbitrio iudicis, apud quem res prolapsae petentur, damnum, quod ante sensi, non contineri, nec aliter dandam actionem, quam ut omnia tollantur, quae sunt prolapsa. ita demum autem crustam vindicari posse idem alfenus ait, si non coaluerit nec unitatem cum terra mea fecerit. nec arbor potest vindicari a te, quae translata in agrum meum cum terra mea coaluit. sed nec ego potero tecum agere ius tibi non esse ita crustam habere, si iam cum terra mea coaluit, quia mea facta est.
Dig.39.2.9.3
Ulpianus 53 ad ed.
Neratius autem scribit, si ratis in agrum meum vi fluminis delata sit, non aliter tibi potestatem tollendi faciendam, quam si de praeterito quoque damno mihi cavisses.
Dig.39.2.9.4
Ulpianus 53 ad ed.
Quaesitum est, si solum sit alterius, superficies alterius, superficiarius utrum repromittere damni infecti an satisdare debeat. et iulianus scribit, quotiens superficiaria insula vitiosa est, dominum et de soli et de aedificii vitio repromittere aut eum, ad quem superficies pertinet, de utroque satisdare: quod si uterque cesset, vicinum in possessionem mittendum.
Dig.39.2.9.5
Ulpianus 53 ad ed.
Celsus certe scribit, si aedium tuarum usus fructus titiae est, damni infecti aut dominum repromittere aut titiam satisdare debere. quod si in possessionem missus fuerit is, cui damni infecti cavendum fuit, titiam uti frui prohibebit. idem ait eum quoque fructuarium, qui non reficit, a domino uti frui prohibendum: ergo et si de damno infecto non cavet dominusque compulsus est repromittere, prohiberi debet frui.
Dig.39.2.10
Paulus 48 ad ed.
Quamvis alienus usus fructus sit, dominum promittere oportere cassius ait. nisi proprietarius in totum repromittat vel fructuarius satisdat, mitti oportet in possessionem eum, cui non caveatur. sed nisi proprietario repromittenti fructuarius caveat, denegandam ei fructus petitionem iulianus scribit. sed si fructuarius de soli vitio quid praestiterit, ius domini ad eum transferri oportet.
Dig.39.2.11
Ulpianus 53 ad ed.
Quid de creditore dicemus, qui pignus accepit? utrum repromittere, quia suum ius tuetur, an satisdare, quia dominus non est, debebit? quae species est in contrario latere apud Marcellum agitata, an creditori pigneraticio damni infecti caveri debeat. et ait Marcellus inutiliter ei caveri: idemque etiam de eo cavendum qui non a domino emit: nam nec in huius persona committi stipulationem. aequissimum tamen puto huic prospiciendum, id est creditori, per stipulationem.
Dig.39.2.12
Paulus 48 ad ed.
His qui pignori rem acceperunt potior est is, cui damni infecti non cavetur, si possidere et per longum tempus rem capere ei permissum fuerit.
Dig.39.2.13pr.
Ulpianus 53 ad ed.
Qui bona fide a non domino emit, videndum est, numquid repromittat, non etiam satisdet. quod quibusdam videtur: habet autem rationem, ut magis repromittat quam satisdet: suo enim nomine id facit.
Dig.39.2.13.1
Ulpianus 53 ad ed.
Sive corporis dominus sive is qui ius habet ( ut puta servitutem) de damno infecto caveat, puto eum repromittere debere, non satisdare, quia suo nomine id facit, non alieno.
Dig.39.2.13.2
Ulpianus 53 ad ed.
Cum inter aedes meas et tuas sint aliae aedes non vitiosae, videndum est, utrum tu solus mihi cavere debeas an vero et is, cuius aedes vitiosae non sunt, an ille solus, an ambo. et magis est, ut ambo cavere debeant, quia fieri potest, ut aedes vitiosae in aedes non vitiosas incidentes damnum mihi dent. quamvis possit quis dicere non vitio incolumium aedium hoc factum, si aliae in eas incidentes damni causam praebuerunt: sed cum prospicere sibi potuerit damni infecti cautionem, non prospexerit, merito convenietur.
Dig.39.2.13.3
Ulpianus 53 ad ed.
Qui damni infecti caveri sibi postulat, prius de calumnia iurare debet: quisquis igitur iuraverit de calumnia, admittitur ad stipulationem, et non inquiretur, utrum intersit eius an non, vicinas aedes habeat an non habeat. totum tamen hoc iurisdictioni praetoriae subiciendum, cui cavendum sit, cui non.
Dig.39.2.13.4
Ulpianus 53 ad ed.
Ceterum neque ei qui in meo deambulet neque ei qui in meo lavet vel in mea taberna devertat, caveri debet.
Dig.39.2.13.5
Ulpianus 53 ad ed.
Vicinis plane inquilinisque eorum et inquilinorum uxoribus cavendum esse ait labeo, item his qui cum his morentur.
Dig.39.2.13.6
Ulpianus 53 ad ed.
De illo quaeritur, an inquilinis suis dominus aedium cavere possit. et sabinus ait inquilinis non esse cavendum: aut enim ab initio vitiosas aedes conduxerunt et habent quod sibi imputent, aut in vitium aedes inciderunt et possunt ex conducto experiri: quae sententia verior est.
Dig.39.2.13.7
Ulpianus 53 ad ed.
Si quis iuxta monumentum aedificaverit vel iuxta aedificium suum monumentum fieri passus sit, de damno infecto ei postea cavendum non erit, quia rem illicitam admisit: alias autem si monumento aedificium noceat, in quo nihil sit, quod imputari possit ei, ad quem ius monumenti pertinet, cavendum est ei, ad quem ius monumenti pertinet.
Dig.39.2.13.8
Ulpianus 53 ad ed.
Superficiarium et fructuarium damni infecti utiliter stipulari hodie constat.
Dig.39.2.13.9
Ulpianus 53 ad ed.
Sed ei, qui bona fide a non domino emit, damni infecti stipulationem non competere Marcellus ait.
Dig.39.2.13.10
Ulpianus 53 ad ed.
Si quis opus novum nuntiaverit, an nihilo minus damni infecti ei caveri debeat, iulianus tractat. et magis probat caveri oportere: nam et ei, qui egerit ius adversario non esse altius tollere aedificium, caveri debere. item eum, adversus quem interdictum quod vi aut clam competit, cavere debere iulianus ait, quia non est cautum neque de vitio aedium neque de damno operis.
Dig.39.2.13.11
Ulpianus 53 ad ed.
Si quis, quia sibi non cavebatur, in possessionem aedium missus fuerit, deinde is cuius aedes fuerunt, cum praeterea alias aedes haberet, desideret ab eo, qui in possessionem missus est, ut sibi damni infecti harum aedium nomine, quarum in possessionem missus est, caveret, an sit audiendus, videamus. et iulianus scribit: is qui vitiosis aedibus cesserit, si integras retinuerit, numquid improbe ab eo, qui vitiosas aedes coepit possidere, cautionem exigit, cum ideo possessionem amiserit, quia ipse damni infecti satis non dederat? et sane parum probe postulat ab eo caveri sibi earum aedium nomine, quarum ipse cavere supersedit: quae sententia vera est.
Dig.39.2.13.12
Ulpianus 53 ad ed.
Si quis stipulaturus iuraverit nec fuerit stipulatus, an postea ei stipulari volenti iurandum sit, videamus. et puto iterum iurandum, quia possit fieri, ut aut tunc aut modo calumnietur.
Dig.39.2.13.13
Ulpianus 53 ad ed.
Si alieno nomine caveri mihi damni infecti postulem iurare debeo non calumniae causa id eum, cuius nomine cautum postulo, fuisse postulaturum.
Dig.39.2.13.14
Ulpianus 53 ad ed.
Sed si eius nomine postulem, qui, si ipse postularet, iurare non compelleretur, veluti patronus vel parens, dicendum est locum iuriiurando non esse: de quo enim ille non iuraret, nec qui vice eius postulat in hac stipulatione debet iurare.
Dig.39.2.13.15
Ulpianus 53 ad ed.
Huic stipulationi debet dies esse insertus, intra quem si quid damni contigerit, cautio locum habet: neque enim in infinitum obligatus esse debet stipulatione. ipse igitur praetor diem dabit stipulationi, aestimatione habita ex causa et ex qualitate eius damni, quod contingere speratur.
Dig.39.2.14
Paulus 48 ad ed.
In causae cognitione etiam longinquitas soli et operis magnitudo spectanda est.
Dig.39.2.15pr.
Ulpianus 53 ad ed.
Si finita sit dies statuta in cautione, iterum arbitratu praetoris ex integro erit cavendum.
Dig.39.2.15.1
Ulpianus 53 ad ed.
Si vero sine adiectione diei stipulatio fuerit interposita, si quidem ex conventione, quandoque fuerit commissa, ex stipulatu agitur, si vero per errorem, magis est illud dicendum finito die, in quem alioquin caveri solet, desiderandum esse a praetore, ut liberetur.
Dig.39.2.15.2
Ulpianus 53 ad ed.
Deinde ait praetor: " de eo opere, quod in flumine publico ripave eius fiet, in annos decem satisdari iubebo". hic exigitur satisdatio et tempus stipulationi praestituit idcirco, quia in publico fit: cum autem in alieno fiat, satisdationem praetor iniungit.
Dig.39.2.15.3
Ulpianus 53 ad ed.
Notandum, quod non etiam de loci vitio, sed de operis tantum cavetur, quamvis, si in privato fiat, et de loci et de operis vitio caveatur: sed cum locus publicus sit, non erat necesse ibidem opus facienti de alio vitio quam operis satisdare damni infecti.
Dig.39.2.15.4
Ulpianus 53 ad ed.
Si quid igitur damni intra decem annos acciderit, id stipulatione continetur.
Dig.39.2.15.5
Ulpianus 53 ad ed.
Et quod ait praetor " de eo opere", sic accipe de eo damno, quod ex opere fiet.
Dig.39.2.15.6
Ulpianus 53 ad ed.
Si quid in via publica fiat, quia in alieno fit, satisdandum est.
Dig.39.2.15.7
Ulpianus 53 ad ed.
Sed praetor causa cognita tempus pro condicione operis determinabit.
Dig.39.2.15.8
Ulpianus 53 ad ed.
Sive autem quis muniat viam sive quid aliud in via publica faciat, debebit cautio locum habere, ne per hoc damno privati contingantur.
Dig.39.2.15.9
Ulpianus 53 ad ed.
De ceteris locis publicis nihil specialiter cavetur, verum ex generali sermone, quasi in alieno fiat, satisdari debebit damni infecti.
Dig.39.2.15.10
Ulpianus 53 ad ed.
Si publicus locus publice reficiatur, rectissime labeo scribit, eoque iure utimur, de damno infecto non esse cavendum, si quid vitio loci aut operis fiat: certe legem dandam operis talem, ne quid noceat vicinis damnive detur.
Dig.39.2.15.11
Ulpianus 53 ad ed.
Ex hoc edicto si non caveatur, mittitur in possessionem a praetore in eam partem, quae ruinosa esse videtur.
Dig.39.2.15.12
Ulpianus 53 ad ed.
An vero in totas aedes missio locum habeat, videamus. et extat sabini sententia in totas aedes mittendum: alioquin si ex superficie, inquit, damnum timeatur, non habebit res exitum, nec profuturum in possessionem eius rei mitti, quam quis possidere non possit aut ei non expediat: et verior est sabini sententia.
Dig.39.2.15.13
Ulpianus 53 ad ed.
Sed si in plures partes divisa domus sit, utrum in partem an in totam domum possidendam mitti quis debeat, videamus. si tam ampla domus sit, ut et spatia inter vitiosam partem intercedant et eam quae vitium non facit, dicendum in eam solam partem mitti: si vero unita sit contextu aedificiorum, in totam. itaque et in spatiosis domibus melius dicetur in eam partem domus mittendum, quae vitiosae parti unita est. ceterum si modica portiuncula aedium amplissimarum vitium faceret, quale erat dicere totas aedes iubendum possidere eum, cui damni infecti non caveretur, cum sint amplissimae?
Dig.39.2.15.14
Ulpianus 53 ad ed.
Item quid dicemus, si insula adiacens domui vitium faciat, utrum in insulae possessionem an vero in totius domus possessionem mittendum sit? et magis est, ut non in domus possessionem, sed in insulae mittatur.
Dig.39.2.15.15
Ulpianus 53 ad ed.
Si plures sunt, qui postulent ut caveatur, omnes mitti in possessionem solent. idemque labeo probat et si prius quis in possessionem missus sit et alius mitti desideret: nam non spectabimus ordinem, sed habebunt ambo possessionem. quod si iam prior possidere iussus sit et alius damni infecti caveri desideret, tunc nisi cavetur, mittetur in possessionem posterior.
Dig.39.2.15.16
Ulpianus 53 ad ed.
Iulianus scribit eum, qui in possessionem damni infecti nomine mittitur, non prius incipere per longum tempus dominium capere, quam secundo decreto a praetore dominus constituatur.
Dig.39.2.15.17
Ulpianus 53 ad ed.
Si ante hoc decretum alius quoque in possessionem missus fuerit, aequaliter ambo aedium fiunt domini, scilicet cum iussi fuerint possidere. si vero iam constituto domino eo, qui primus in possessionem missus est, titius damni infecti sibi caveri desiderabit, cessante primo cavere solus titius erit in possessione.
Dig.39.2.15.18
Ulpianus 53 ad ed.
Cum autem plures mittuntur in possessionem, aequaliter mittuntur, non pro rata damni, quod unumquemque contingeret, et merito: nam et cum unus mittitur, non pro portione damni mittitur, sed in totum: cum igitur plures mittuntur, aequaliter omnes quasi in totum missi concursu partes habebunt.
Dig.39.2.15.19
Ulpianus 53 ad ed.
Sed si quis eorum missus in possessionem sumptum fecerit, deinde iubeatur possidere, an sumptum consequi possit is qui fecit et quo iudicio? et placet communi dividundo iudicio consequi eum posse.
Dig.39.2.15.20
Ulpianus 53 ad ed.
Si quis autem in possessionem missus, nondum possidere iussus sit, an dominus decedere possessione debeat, videamus. et ait labeo non decedere, sicuti nec cum creditores vel legatarii mittuntur: idque est verius.
Dig.39.2.15.21
Ulpianus 53 ad ed.
Non autem statim ubi misit praetor in possessionem, etiam possidere iubet, sed tunc demum, cum iusta causa videbitur ( ergo intervallum aliquod debebit intercedere), quod aut pro derelicto aedes longo silentio dominus videatur habuisse aut emisso in possessionem et aliquamdiu immorato nemo caveat.
Dig.39.2.15.22
Ulpianus 53 ad ed.
Si forte dominus rei publicae causa abest aut ex alia iusta causa aut in ea sit aetate cui subveniri solet, probandum est non debere praetorem festinare ad decernendum, ut iubeat possidere. sed etsi decreverit, nemo dubitat in integrum restitutionem indulturum.
Dig.39.2.15.23
Ulpianus 53 ad ed.
Ubi autem quis possidere iussus est, dominus deiciendus erit possessione.
Dig.39.2.15.24
Ulpianus 53 ad ed.
Si qua sint iura debita his, qui potuerunt de damno infecto satisdare, deneganda erit eorum persecutio adversus eum, qui in possessionem missus est: et ita labeo probat.
Dig.39.2.15.25
Ulpianus 53 ad ed.
Item quaeritur in pigneraticio creditore, an pignoris persecutio denegetur adversus eum, qui iussus sit possidere. et magis est, ut, si neque debitor repromisit neque creditor satisdedit, pignoris persecutio denegetur. quod et in fructuario recte celsus scribit.
Dig.39.2.15.26
Ulpianus 53 ad ed.
Si de vectigalibus aedibus non caveatur, mittendum in possessionem dicemus nec iubendum possidere ( nec enim dominium capere possidendo potest), sed decernendum, ut eodem iure esset, quo foret is qui non caverat: post quod decretum vectigali actione uti poterit.
Dig.39.2.15.27
Ulpianus 53 ad ed.
Sed in vectigali praedio si municipes non caverint, dicendum est dominium per longum tempus adquiri.
Dig.39.2.15.28
Ulpianus 53 ad ed.
Eleganter quaeritur, si, dum praetor de danda stipulatione deliberat, damnum contigerit, an sarciri possit. et missio quidem cessabit: praetor tamen decernere debet, quidquid damni contigerit, ut de eo quoque caveatur, aut, si putat, quod utiliter actionem daturus sit, decernat.
Dig.39.2.15.29
Ulpianus 53 ad ed.
Si pupillus tutorem non habeat, quo auctore damni infecti promittat, quasi non defendatur, missio in possessionem locum habebit.
Dig.39.2.15.30
Ulpianus 53 ad ed.
Si quis damni infecti in possessionem missus sit, fulcire eum et reficere insulam debere sunt qui putent eamque culpam praestare exemplo eius, qui pignori accepit. sed alio iure utimur: cum enim ob hoc tantum missus sit, ut vice cautionis in possessione sit, nihil ei imputari, si non refecerit.
Dig.39.2.15.31
Ulpianus 53 ad ed.
Item videamus, si ei cautio offeratur, posteaquam missus est, an non prius decedere debeat, quam si ei caveatur etiam de eo damno, quod contigit, posteaquam missus est in possessionem? quod quidem magis probatur: repetita igitur die promittendum erit. hoc amplius de impensis quoque, si quas fecerit, erit ei cavendum.
Dig.39.2.15.32
Ulpianus 53 ad ed.
Illud quaeritur, ex quo tempore damni ratio habeatur, utrum ex quo in possessionem ventum est an vero ex quo praetor decrevit, ut eatur in possessionem. labeo, ex quo decretum est: sabinus, ex quo ventum est in possessionem: ego puto causa cognita modo hanc modo illam sententiam probandam. plerumque enim subvenitur etiam ei, qui missus in possessionem aliqua ex causa aut non venit aut tardius venit in possessionem.
Dig.39.2.15.33
Ulpianus 53 ad ed.
Posteaquam autem quis possidere iure dominii a praetore iussus est, nequaquam locus erit cautionis oblationi: et ita labeo: ceterum nullus, inquit, finis rei invenietur: et est hoc verissimum seposito eo, quod quibusdam vel aetate vel qua alia iusta causa subvenitur.
Dig.39.2.15.34
Ulpianus 53 ad ed.
Si iam ruerunt aedes, an in possessionem ruinae vel areae mittendus sit nihilo minus is, cui cautum non est, videamus. et magis est, ut mitti debeat, et ita labeo: sed adicit, si, posteaquam decreverit praetor eum in possessionem mittendum, tunc aedes deciderint: et puto labeonis sententiam veram. proinde et si refecit aliquid, erit probandum non prius eum discessurum, quam si ei sarciatur et de praeterito caveatur. potest autem et in factum actione reciperare hoc quod impendit, sed non amplius, quam quod boni viri arbitratu factum sit: idem est et si alius iussu rogatuve meo eorum quid sine dolo malo fecerit et eo nomine condemnatus sim aut dederim sine dolo malo.
Dig.39.2.15.35
Ulpianus 53 ad ed.
Si quis metu ruinae decesserit possessione, si quidem, cum adiuvare rem non posset, id fecit, labeo scribit integrum ius eum habere, perinde ac si in possessione perseverasset: quod si, cum posset succurrere, maluit relinquere, amisisse eum praetoris beneficium neque, si postea succurri sibi velit, audiendum eum. cassius autem ait, si metu ruinae recesserit, non hoc animo, ut aedificia derelinqueret, restituendum in possessionem: eum tamen, qui missus in possessionem non accesserit, si aedificia ruerint, beneficium praetoris amisisse scribit. hoc ita accipiendum erit, si venire in possessionem neglexit, non si dum venit ruerunt.
Dig.39.2.15.36
Ulpianus 53 ad ed.
Si quis ex hoc edicto a praetore in possessionem missus non est admissus, in factum actione uti poterit, ut tantum praestetur ei, quantum praestari ei oporteret, si de ea re cautum fuisset: extenditur enim actio in id tempus, quo damnum committitur.
Dig.39.2.16
Paulus 48 ad ed.
Antequam damnum detur, impunitum est factum eius, qui neque promisit neque admisit in possessionem, si tamen ante damnum datum vel cavit vel possessione cessit.
Dig.39.2.17pr.
Ulpianus 53 ad ed.
Si quis missum in possessionem, cum esset in aliena potestate, non admiserit, plerique putant noxalem actionem eo nomine competere.
Dig.39.2.17.1
Ulpianus 53 ad ed.
Quid deinde, si procurator prohibuerit, utrum in ipsum an in dominum dabimus? sed verius est in ipsum dandam.
Dig.39.2.17.2
Ulpianus 53 ad ed.
Sed et in actore municipum tutore ceterisque, qui pro aliis interveniunt, idem erit dicendum.
Dig.39.2.17.3
Ulpianus 53 ad ed.
Actio ista, quae in factum est, perpetuo dabitur, et heredi et in heredem ceterasque itemque ceteris personis.
Dig.39.2.17.4
Ulpianus 53 ad ed.
Iudex, qui de damno infecto cognoscit, etiam alienato praedio ab eo, cum quo actum fuerit, damnum aestimare solet omne, quodcumque ante iudicium contigit.
Dig.39.2.18pr.
Paulus 48 ad ed.
Damni infecti stipulatio competit non tantum ei, cuius in bonis res est, sed etiam cuius periculo res est.
Dig.39.2.18.1
Paulus 48 ad ed.
Quod opere facto consecutus sit dominii capione promissor, non teneri eum eo nomine pomponius ait, quia nec loci nec operis vitio, sed publico iure id consecutus sit.
Dig.39.2.18.2
Paulus 48 ad ed.
Ei, cuius usus fructus aedium est, de vitio earundem aedium caveri non oportet, etsi alias vicinas habeat, quia reficiendi habet facultatem: nam qui viri boni arbitratu uti deberet, reficiendi quoque potestatem consequitur. ergo nec proprietarius audiri debet, si velit sibi caveri a fructuario aedium nomine, quas vicinas fructuario habeat, quia habet cum fructuario actionem, ut viri boni arbitratu is fruatur.
Dig.39.2.18.3
Paulus 48 ad ed.
Sed inquilino meo, si vicinas aedes habeat, cavere debebo damni infecti propter eas aedes.
Dig.39.2.18.4
Paulus 48 ad ed.
Ei, qui in conducto solo superficiem imposuit, dominus soli, quod vitio soli damnum futurum sit, cavere non debebit nec soli domino superficiarius, quia invicem ex conducto et locato habent actiones: in quas tamen actiones ultra culpam nihil venit. plus autem in stipulationem venit damni infecti, quod quidem vitium eius esse dicitur.
Dig.39.2.18.5
Paulus 48 ad ed.
Si is, qui unas aedes habebat, stipulatus fuerit, deinde vicinas comparaverit, an earum quoque nomine, quas post interpositam stipulationem comparasset, promissorem obligaret, quaesitum est. iulianus scribit videndum, ne earum dumtaxat nomine cautum habeat, de quibus inter eum et promissorem initio actum fuerit. cui consequens videri posse, ut et, cum aedium communium nomine duo socii stipulentur, de eo dumtaxat damno caveri videatur, quod in parte aedium cuique socio datum fuerit. sive ergo redemerit alteram partem quis ex his sive adiudicata fuerit, non augeri promissionis obligationem. pomponius relata iuliani scriptura dicit non se improbare.
Dig.39.2.18.6
Paulus 48 ad ed.
Si autem res aliquas post stipulationem interpositam in domo habere coeperit stipulator, quae ex ruina vicinarum aedium perierint, agere ex stipulatu potest, licet tunc, cum stipularetur, hae res non fuerint.
Dig.39.2.18.7
Paulus 48 ad ed.
Emptor praedii si ante traditionem stipulatus sit, cautum habebit de eo damno, quod post traditionem factum erit.
Dig.39.2.18.8
Paulus 48 ad ed.
Venditorem autem aedium prius, quam possessionem tradat, stipulari oportet, quia huius quoque rei culpam praestat.
Dig.39.2.18.9
Paulus 48 ad ed.
Sed quid fiet, si venditor sine culpa stipulari non potuerit et ob hoc emptor stipulatus fuerit? nonne damnum patitur? an hoc damnum in aliena re acciderit, revolvitur autem ad emptorem, quia actionem ex empto non habet? sed nihil in hac causa proficit stipulatio, nisi in id, quod post traditionem accidit, quia, dum venditoris custodia est, is stipulari debet omnemque diligentiam emptori praestare: et quod alia actione quaeri potest, id in stipulationem damni infecti omnino non deducitur.
Dig.39.2.18.10
Paulus 48 ad ed.
Sed si venditor interposuerit stipulationem, etiam id damnum continebit, quod post traditionem emptori contigerit. quod esse inquissimum aristo ait, quoniam, si emptor quoque damni infecti stipulatus esset, duobus promissor eiusdem nomine obligaretur: nisi forte id contra se habeat, quia in hoc fit stipulatio, quanti ea res erit: ut possit videri nihil interesse iam venditoris.
Dig.39.2.18.11
Paulus 48 ad ed.
Stipulatione damni infecti interposita sabini sententia vera est existimantis, ut, si, dum aedificatur intra diem stipulationi comprehensum, supra parietem meum domus deciderit eumque vitiaverit, licet post diem stipulationis paries decidat, possim agere, quia damnum iam tunc acceperim, cum paries vitiosus factus sit. nec quicquam obstare, quo minus etiam antequam decidat agi possit: et, si ita concussus sit paries, ut nulla ratione recipi possit ideoque deponendus est, non minoris litem aestimandam, quam si decidisset.
Dig.39.2.18.12
Paulus 48 ad ed.
Si vicinas aedes habeamus et invicem desideremus damni infecti caveri, nihil obstabit, quo minus et ego in tuarum aedium possessionem mittar et tu in mearum.
Dig.39.2.18.13
Paulus 48 ad ed.
Si pupillus prohibuit iri in possessionem damni infecti, placet in eum non iniuste competere hanc in factum actionem.
Dig.39.2.18.14
Paulus 48 ad ed.
Si mandatu meo alius prohibuerit, in me haec actio competit.
Dig.39.2.18.15
Paulus 48 ad ed.
Non solum autem eum punit praetor, qui in possessione esse, sed etiam eum, qui possidere passus non fuerit, cum alioquin, si is, qui iussu praetoris coeperat possidere et possidendo dominium capere, aut non admissus aut eiectus inde fuerit, utile interdictum unde vi vel publicianam actionem habere potest. sed si in factum actione egerit, his actionibus experiri non potest, cum praetor id agat, ne damnum faciat actor, non ut in lucro versetur.
Dig.39.2.18.16
Paulus 48 ad ed.
Si procurator meus damni infecti stipulatus sit, causa cognita mihi ex ea stipulatione actio competit.
Dig.39.2.19pr.
Gaius ad ed. pu. de damno inf.
Eorum, qui bona fide absunt, in stipulatione damni infecti ius non corrumpitur, sed reversis cavendi ex bono et aequo potestas datur, sive domini sint sive aliquid in ea re ius habeant, qualis est creditor et fructuarius et superficiarius.
Dig.39.2.19.1
Gaius ad ed. pu. de damno inf.
Sive aedium vitio sive operis, quod vel in aedibus vel in loco urbano aut rustico, privato publicove fiat, damni aliquid futurum sit, curat praetor, ut timenti damnum caveatur.
Dig.39.2.20
Gaius 19 ad ed. provinc.
Inter fructuarium et dominum proprietatis ita damni infecti cautio locum habet, si fructuarius quidem de soli vitio caveri sibi desideret, dominus vero proprietatis de operis vitio, si quid fructuarius aedificet: nam de ruina aedium neuter ab altero cautionem desiderare potest, fructuarius ideo, quia refectio aedium ad eius ipsius onus non pertinet, proprietarius ideo, quia usitata stipulatio, qua de re restituenda fructuarius cavet, ad hunc quoque casum porrigitur.
Dig.39.2.21
Paulus 8 ad plaut.
Si filius familias inquilinus sit, videamus, an damni infecti nomine in possessionem aedium vicinarum mittendus sit ( quaeritur enim, an filius familias non videtur damnum pati, si res peculiares sint) et pater possit stipulari, si quid ei damni fiat. et placet utrumque eorum in possessionem mitti, nisi sic filius conduxerat, ut eius periculo aedes essent: tunc enim, quia solus tenetur ex locato, recte dicetur ipsum mittendum in possessionem, nisi ei caveatur.
Dig.39.2.22pr.
Paulus 10 ad plaut.
Si proprietarius de damno infecto repromisisset vel forte aliquid praestitisset aut contra fructuarius aliquid praestitit, iniquum est alterum sine damno uti aedibus aut aedes habere. et si optulerit proprietarius aliquid, non est fructuario permittendum uti, nisi contulerit: idemque fructuario praestandum est, ut proprietarius cogatur ei conferre. ergo et solum retinebit fructuarius, si aedes ceciderint, donec praestetur ei damnum, ut, quod haberet vicinus missus in possessionem, id fructuarius habeat, qui damnum vicino sarciit. eadem erunt et si minimum damnum detur. plautius.
Dig.39.2.22.1
Paulus 10 ad plaut.
Plautius. si ab eo, quem dominum esse negarem, vellem sub hac exceptione " si dominus non esset" satisdari, ab eo vero, quem dominum esse dicerem, pure repromitti, constitit non debere me impetrare, sed debere me eligere, a quo velim mihi caveri.
Dig.39.2.23
Ulpianus 63 ad ed.
In stipulatione damni infecti, quae aedium nomine interponitur, nisi in solidum fuerit cautum, mittetur in possessionem.
Dig.39.2.24pr.
Ulpianus 81 ad ed.
Fluminum publicorum communis est usus, sicuti viarum publicarum et litorum. in his igitur publice licet cuilibet aedificare et destruere, dum tamen hoc sine incommodo cuiusquam fiat. propter quod operis dumtaxat nomine cum satisdatione cavetur, de vitio loci nihil cavetur, hoc est operis, quod quis facit. ceterum si ex loci vitio damnum timeatur, minime dicendum est damni infecti stipulationem interponi oportere: quis enim dubitat neminem esse, a quo stipuletur, cum nemine nihil faciente locus ipse publicus damnum inferat sui natura?
Dig.39.2.24.1
Ulpianus 81 ad ed.
Ad ea igitur opera stipulatio pertinet, quaecumque privatim fiant. quid ergo, si publice opus fiat, de vitio eius quid faciemus? et plane vel princeps adeundus est vel, si in provincia fiat, praeses provinciae. sed quod dictum est " operis vitio" sic accipiendum est, etiam si proponas non tantum tempore, quo opus fit, sed etiam si postea contingat: quid enim si ideo, quia male aedificatum erat, corruit?
Dig.39.2.24.1a
Ulpianus 81 ad ed.
Adicitur in hac stipulatione et heredum nomen vel successorum eorumque, ad quos ea res pertinet. successores autem non solum qui in universa bona succedunt, sed et hi, qui in rei tantum dominium successerint, his verbis continentur.
Dig.39.2.24.2
Ulpianus 81 ad ed.
Sed ut ne quid aedium loci operisve vitio damnum factum sit, stipulatio interponitur de eo sine satisdatione: quae non solum ad totas aedes, sed etiam ad partem aedium pertinet. vitium autem aedium et loci esse labeo ait, quod accidens extrinsecus infirmiores eas facit: denique nemo dixit palustris loci vel harenosi nomine quasi vitiosi committi stipulationem, quia naturale vitium est: et ideo nec ea stipulatio interponitur neque interposita committetur.
Dig.39.2.24.3
Ulpianus 81 ad ed.
Haec stipulatio utrum id solum damnum contineat, quod iniuria fit, an vero omne damnum, quod extrinsecus contingat? et labeo quidem scribit de damno dato non posse agi, si quid forte terrae motu aut vi fluminis aliove quo casu fortuito acciderit.
Dig.39.2.24.4
Ulpianus 81 ad ed.
Servius quoque putat, si ex aedibus promissoris vento tegulae deiectae damnum vicino dederint, ita eum teneri, si aedificii vitio id acciderit, non si violentia ventorum vel qua alia ratione, quae vim habet divinam. labeo et rationem adicit, quo, si hoc non admittatur, iniquum erit: quo enim tam firmum aedificium est, ut fluminis aut maris aut tempestatis aut ruinae incendii aut terrae motus vim sustinere possit?
Dig.39.2.24.5
Ulpianus 81 ad ed.
Idem servius putat, si controversia aquae insulam subverterit, deinde stipulatoris aedificia ceciderint, nihil eum ex stipulatu consecuturum, quia id nec operis nec loci vitio factum est. si autem aqua vitiet fundamenta et sic aedificium ruisset, committi stipulationem ait: multum enim interesse, quod erat alioquin firmum, vi fluminis lapsum sit protinus, an vero ante sit vitiatum, deinde sic deciderit. et ita labeo probat: etenim multum interesse, quod ad aquiliam pertinet, sanum quis hominem occidat an vero factum inbecilliorem.
Dig.39.2.24.6
Ulpianus 81 ad ed.
Quamquam autem stipulatio committitur, cum vitio operis damnum factum sit, tamen, si opus factum est ab eo, quem promissor prohibere non potuit, stipulatio non committetur. plane si prohibere potuit, committetur. sed si quis promissoris nomine fecerit vel eius pro quo promissum est aut alius, qui prohiberi potuerit, stipulatio ista committetur.
Dig.39.2.24.7
Ulpianus 81 ad ed.
Praeterea si furni nomine damni infecti fuerit cautum, deinde furnarii culpa damnum datum fuerit, non venire in hanc stipulationem plerisque videtur.
Dig.39.2.24.8
Ulpianus 81 ad ed.
Cassius quoque scribit, quod contra ea demum datum est, cui nulla ope occurri poterit, stipulationem non tenere.
Dig.39.2.24.9
Ulpianus 81 ad ed.
Item apud vivianum relatum est, si ex agro vicini arbores vi tempestatis confractae in meum agrum deciderint eoque facto vitibus meis vel segetibus nocent vel aedificia demoliunt, stipulationem istam, in qua haec comprehenduntur " si quid arborum locive vitio acciderit", non esse utilem, quia non arborum vitio, sed vi ventorum damnum mihi datum est. plane si vetustate arborum hoc fiebat, possumus dicere vitio arborum damnum mihi dari.
Dig.39.2.24.10
Ulpianus 81 ad ed.
Idem ait, si damni infecti aedium mearum nomine tibi promisero, deinde hae aedes vi tempestatis in tua aedificia ceciderint ^ deciderint^ eaque diruerint, nihil ex ea stipulatione praestari, quia nullum damnum vitio mearum aedium tibi contingit: nisi forte ita vitiosae meae aedes fuerint, ut qualibet vel minima tempestate ruerint. haec omnia vera sunt.
Dig.39.2.24.11
Ulpianus 81 ad ed.
Sed et quod labeo putat verum est, referre, utrum impulsu fluminis ruit aedificium an deterius ante factum postea ceciderit.
Dig.39.2.24.12
Ulpianus 81 ad ed.
Item videamus, quando damnum dari videatur: stipulatio enim hoc continet, quod vitio aedium loci operis damnum fit. ut puta in domo mea puteum aperio, quo aperto venae putei praecisae sunt: an tenear? ait trebatius non teneri me damni infecti: neque enim existimari operis mei vitio damnum tibi dari in ea re, in qua iure meo usus sum. si tamen tam alte fodiam in meo, ut paries tuus stare non possit, damni infecti stipulatio committetur.
Dig.39.2.25
Paulus 78 ad ed.
Trebatius ait etiam eum accipere damnum, cuius aedium luminibus officiatur.
Dig.39.2.26
Ulpianus 81 ad ed.
Proculus ait, cum quis iure quid in suo faceret, quamvis promisisset damni infecti vicino, non tamen eum teneri ea stipulatione: veluti si iuxta mea aedificia habeas aedificia eaque iure tuo altius tollas, aut si in vicino tuo agro cuniculo vel fossa aquam meam avoces: quamvis enim et hic aquam mihi abducas et illic luminibus officias, tamen ex ea stipulatione actionem mihi non competere, scilicet quia non debeat videri is damnum facere, qui eo veluti lucro, quo adhuc utebatur, prohibetur, multumque interesse, utrum damnum quis faciat, an lucro, quod adhuc faciebat, uti prohibeatur. mihi videtur vera esse proculi sententia.
Dig.39.2.27
Paulus 78 ad ed.
Plures earundem aedium domini singuli stipulari debent sine adiectione partis, quia de suo quisque damno stipulatur: quin immo pars adiecta partis partem faciet. contra si plures domini sint vitiosarum aedium, pro sua quisque parte promittere debet, ne singuli in solidum obligentur.
Dig.39.2.28
Ulpianus 81 ad ed.
In hac stipulatione venit, quanti ea res erit. et ideo cassius scribit eum, qui damni infecti stipulatus est, si propter metum ruinae ea aedificia, quorum nomine sibi cavit, fulsit, impensas eius rei ex stipulatu consequi posse: idemque iuris esse, cum propter vitium communis parietis qui cavit sibi damni infecti, onerum eorum relevandorum gratia, quae in parietem incumbunt, aedificia sua fulsit. in eadem causa est detrimentum quoque propter emigrationem inquilinorum, quod ex iusto metu factum est. aristo autem non male adicit, sicuti hic exigit cassius, ut si iustus metus migrandi causam praebuerit, ita in eius personam qui fulsit eadem cassium dicere debuisse, si iusto metu ruinae fulcire coactus est.
Dig.39.2.29
Gaius 28 ad ed. provinc.
Sed et si conducere hospitium nemo velit propter vitium aedium, idem erit dicendum.
Dig.39.2.30pr.
Ulpianus 81 ad ed.
Damni infecti stipulatio pertinet etiam, si quid eius operis, quod in fundo meo aquae ducendae causa fit, vitio damnum mihi contigerit: solet enim opus in alieno fieri, cum iure servitutis, quam quis habet alieno agro impositam, opus in alieno faciat.
Dig.39.2.30.1
Ulpianus 81 ad ed.
Utrum autem de hoc opere promittere an satisdare debeat, videamus. movet, quod in alieno facit: qui autem de alieno cavet, satisdare debet, qui de suo, repromittere. unde labeo putabat eum, qui modulorum aut rivi faciendi causa opus faceret, etiam satisdare debere, quia in alieno solo faceret. sed cum de opere, quod faciet, exigatur stipulatio, consequens erit dicere sufficere repromissionem: quodam modo enim de re sua cavet.
Dig.39.2.30.2
Ulpianus 81 ad ed.
Quod dictum est " aquae ducendae causa", exempli gratia scriptum est: ceterum ad omnia opera stipulatio accommodabitur.
Dig.39.2.31pr.
Paulus 78 ad ed.
Qui vias publicas muniunt, sine damno vicinorum id facere debent.
Dig.39.2.31.1
Paulus 78 ad ed.
Si controversia sit, dominus sit nec ne is, a quo cautio exigitur, sub exceptione satisdare iubetur.
Dig.39.2.32
Gaius 28 ad ed. provinc.
Si aedibus meis proximae sint aedes meae et tuae, quaeritur, an, si hae vitium mihi faciant, cavere mihi debeas pro damno propriarum mearum aedium, scilicet pro qua parte dominus existes. et hoc plerisque placet: sed movet me, quod ipse meas aedes reficere possim et impensas pro socio aut communi dividundo iudicio pro parte consequi. nam et si unas aedes communes tecum habui eaeque vitium faciant et circa refectionem earum cessare videaris, nostri praeceptores negant cavere te debere, quia ipse reficere possim recepturus pro parte, quod impenderim, iudicio societatis aut communi dividundo: ideo et interpositam cautionem minus utilem futuram, quia alia ratione damnum mihi posset sarciri. et est plane nostrorum praeceptorum haec sententia, ut credamus inutilem esse damni infecti stipulationem, quo casu damnum alia actione sarciri possit: quod et in superiore casu intellegendum est.
Dig.39.2.33
Ulpianus 42 ad sab.
Inquilino non datur damni infecti actio, quia possit ex conducto agere, si dominus eum migrare prohiberet:
Dig.39.2.34
Paulus 10 ad sab.
Utique si pro praeterita pensione satisfacere paratus fuit: alioquin iusta retentio pignoris domino fieri videretur. sed et si quasi pignora retinuerit et ea interierint ruina vicinarum aedium, potest dici etiam pigneraticia actione locatorem ^ locatorum^ teneri, si poterat eas res in locum tutiorem transferre.
Dig.39.2.35
Ulpianus 42 ad sab.
In parietis communis demolitione ea quaeri oportet, satis aptus fuerit oneribus ferendis an non fuerit aptus.
Dig.39.2.36
Paulus 10 ad sab.
Sed ita idoneum esse plerique dixerunt, ut utrarumque aedium onera, quae modo iure imponantur, communis paries sustinere possit.
Dig.39.2.37
Ulpianus 42 ad sab.
Nam si non fuit, utique demolire eum oportuit nec debet, si quid damni ex hac causa attigit, is qui demolitus est teneri, nisi sumptuose aut parum bonus novus paries sit restitutus. quod si fuerit idoneus paries, qui demolitus est, in actionem damni infecti venit id, quanti interfuit actoris eum parietem stare: merito, nam si non debuit demoliri, restituere eum debet proprio sumptu. sed et si qui reditus ob demolitionem amissus est, consequenter restitui eum sabinus voluit. si forte habitatores migraverunt aut non tam commode habitare possunt, imputari id aedificatori potest.
Dig.39.2.38pr.
Paulus 10 ad sab.
Emptor aedium ante traditam sibi possessionem ideo inutiliter stipulatur, quia venditor omnem diligentiam ei praestare debet. tunc certe utiliter stipulatur, cum omnis culpa a venditore aberit, veluti si precario emptori in his aedibus esse permisit custodiamque ei afuturus tradidit.
Dig.39.2.38.1
Paulus 10 ad sab.
Si agri nomine non caveatur, in eam partem agri mittendum est, ex qua periculum timeatur: eiusque rei ratio haec est, quod in aedificiis partes quoque reliquae a vitiosa parte traherentur, at in agris non idem est. sed dicendum est, ut in domibus quoque maioribus interdum causa cognita praetor statuere debeat, in cuius partis possessionem is, cui non caveatur, mitti debeat.
Dig.39.2.38.2
Paulus 10 ad sab.
Deducto veteris parietis pretio, si quid amplius sit, aestimari debet, et si quid ex veteri in novum coniectum sit, deduci ex aestimatione oportet.
Dig.39.2.39pr.
Pomponius 21 ad sab.
Inter quos paries communis est, aedificiorum nomine, quae quisque propria habet, stipulari damni infecti solent: sed tunc ea cautio necessaria est, cum aut alter solus aedificat et vitium ex opere futurum est, aut alter pretiosiora aedificia habet et plus damni sensurus sit decidente pariete: alioquin si aequale periculum est, quantum quis vicino praestat, tantum ab eo consequitur.
Dig.39.2.39.1
Pomponius 21 ad sab.
Si domus in controversia sit, dicendum est damni infecti onus possessoris esse, cum id quod praestiterit imputare domino praedii possit: quod si non caveat, possessionem ad petitorem, qui caveri damni infecti sibi velit, transferant: nam iniquum est stipulatorem compelli relicto praedio, ex quo damnum vereatur, dominum quaerere.
Dig.39.2.39.2
Pomponius 21 ad sab.
Damni infecti stipulatio latius patet. et ideo et ei, qui superficiariam insulam habet, utilis est ea stipulatio, si quid in superficie damnum datum fuerit, et nihilo minus et soli domino utilis est, si solo damnum datum fuerit, ut tota superficies tolleretur: fraudabitur enim dominus soli in pensione percipienda.
Dig.39.2.39.3
Pomponius 21 ad sab.
Alieno nomine stipulari ita licet, ut quod damnum domino datum sit, comprehendatur: cavere autem debebit is qui stipulabitur dominum ratam rem habiturum exceptioque procuratoria stipulationi inserenda erit, sicut in stipulatione legatorum: quod si ei non cavebitur, mittendus est in possessionem procurator omnimodo, ut ei exceptio procuratoria non noceat.
Dig.39.2.39.4
Pomponius 21 ad sab.
In aestimando novo pariete ratio haberi debet eius impensae, quae modum probabilem non excedet in vetere eius cultus, non qui non adgravet.
Dig.39.2.40pr.
Ulpianus 43 ad sab.
Ex damni infecti stipulatione non oportet infinitam vel immoderatam aestimationem fieri, ut puta ob tectoria et ob picturas: licet enim in haec magna erogatio facta est, attamen ex damni infecti stipulatione moderatam aestimationem faciendam, quia honestus modus servandus est, non immoderata cuiusque luxuria subsequenda.
Dig.39.2.40.1
Ulpianus 43 ad sab.
Quotiens communis parietis vitio quid accidit, socius socio nihil praestare debet, cum communis rei vitio contigerit. quod si, quia alter eum presserat vel oneraverat, idcirco damnum contigit, consequens est dicere detrimentum hoc, quod beneficio eius contingit, ipsum sarcire debere. quod si aequaliter utriusque oneribus pressus decidit, rectissime sabinus scripsit, parem utriusque causam esse. sed si alter plures vel pretiosiores res amiserit, melius est dicere, quia ambo onera imposuerunt, neutri adversus alterum competere actionem.
Dig.39.2.40.2
Ulpianus 43 ad sab.
Quotiens ex damni infecti plures agunt, quia in eadem re damnum passi sunt, id est in aedibus, non debet unusquisque eorum in solidum agere, sed in partem experiri: neque enim damnum, quod pluribus datum est, unicuique in solidum datum est, sed in partem datum esse videtur. et ideo unicuique in partem competere actionem iulianus scripsit.
Dig.39.2.40.3
Ulpianus 43 ad sab.
Item si plurium sint aedes, quae damnosae imminent, utrum adversus unumquemque dominorum in solidum competit an in partem? et scripsit iulianus, quod et sabinus probat, pro dominicis partibus conveniri eos oportere.
Dig.39.2.40.4
Ulpianus 43 ad sab.
Si plures domini sint aedium, qui damni infecti sibi prospicere volunt, nec quisquam eis damni infecti caveat, mittendi omnes in possessionem erunt et quidem aequalibus partibus, quamvis diversas portiones dominii habuerint: et ita pomponius scribit.
Dig.39.2.41
Pomponius 21 ad sab.
In reficiendo communi pariete ei potius facultas aedificandi praestatur, qui magis idonee reficere parietem velit. idemque dicendum est et si de eodem itinere rivove reficiendo inter duos vel plures quaeratur.
Dig.39.2.42
Iulianus 58 dig.
Si servus communis damni infecti stipulatus fuisset, perinde habetur, ac si ipsi domini sua voce pro partibus stipularentur.
Dig.39.2.43pr.
Alfenus 2 dig.
Damni infecti quidam vicino repromiserat: ex eius aedificio tegulae vento deiectae ceciderant in vicini tegulas easque fregerant: quaesitum est, an aliquid praestari oportet. respondit, si vitio aedificii et infirmitate factum esset, debere praestari: sed si tanta vis venti fuisset, ut quamvis firma aedificia convelleret, non debere. et quod in stipulatione est " sive quid ibi ruet", non videri sibi ruere, quod aut vento aut omnino aliqua vi extrinsecus admota caderet, sed quod ipsum per se concideret.
Dig.39.2.43.1
Alfenus 2 dig.
Cum parietem communem aedificare quis cum vicino vellet, priusquam veterem demoliret, damni infecti vicino repromisit adeoque restipulatus est: posteaquam paries sublatus esset et habitatores ex vicinis cenaculis emigrassent, vicinus ab eo mercedem, quam habitatores non redderent, petere vult: quaesitum est, an recte petet. respondit non oportuisse eos, cum communem parietem aedificarent, inter se repromittere neque ullo modo alterum ab altero cogi potuisse: sed si maxime repromitterent, tamen non oportuisse amplius quam partis dimidiae, quo amplius ne extrario quidem quisquam, cum parietem communem aedificaret, repromittere deberet. sed quoniam iam in totum repromisissent, omne, quod detrimenti ex mercede vicinus fecisset, praestaturum.
Dig.39.2.43.2
Alfenus 2 dig.
Idem consulebat, possetne, quod ob eam rem dedisset, rursus repetere, quoniam restipulatus esset a vicino, si quid ob eam rem, quod ibi aedificatum esset, sibi damnum datum esset, id reddi, cum et ipsam hanc pecuniam, quam daret, propter illud opus perderet. respondit non posse propterea quia non operis vitio, sed ex stipulatione id amitteret.
Dig.39.2.44pr.
Africanus 9 quaest.
Cum postulassem, ut mihi damni infecti promitteres, noluisti et priusquam praetor adiretur, aedes tuae corruerunt et damnum mihi dederunt: potius esse ait, ut nihil novi praetor constituere debeat et mea culpa damnum sim passus, qui tardius experiri coeperim. at si cum praetor ut promitteres decrevisset et te non promittente ire me in possessionem iussisset et prius, quam eo venissem, corruerunt, perinde omnia servanda esse existimavit, atque si posteaquam in possessionem venissem damnum datum esset.
Dig.39.2.44.1
Africanus 9 quaest.
Damni infecti nomine in possessionem missus possidendo dominium cepit, deinde creditor eas aedes pignori sibi obligatas persequi vult. non sine ratione dicetur, nisi impensas, quas in refectionem fecerim, mihi praestare sit paratus, inhibendam adversus me persecutionem. cur ergo non emptori quoque id tribuendum est, si forte quis insulam pigneratam emerit? non recte haec inter se comparabuntur, quando is qui emit sua voluntate negotium gerat ideoque diligentius a venditore sibi cavere et possit et debeat: quod non aeque et de eo, cui damni infecti non promittatur, dici potest.
Dig.39.2.45
Scaevola 12 quaest. a q. fund. pet.
Aedificatum habes: ago tibi ius non esse habere: non defendis. ad me possessio transferenda est, non quidem ut protinus destruatur opus ( iniquum enim est demolitionem protinus fieri), sed ut id fiat, nisi intra certum tempus egeris ius tibi esse aedificatum habere.
Dig.39.2.46pr.
Paulus 1 sent.
Ad curatoris rei publicae officium spectat, ut dirutae domus a dominis extruantur.
Dig.39.2.46.1
Paulus 1 sent.
Domum sumptu publico exstructam, si dominus ad tempus pecuniam impensam cum usuris restituere noluerit, iure eam res publica distrahit.
Dig.39.2.47
Nerva 6 membr.
Quod conclave binarum aedium dominus ex aliis aedibus in aliarum usum convertit, non solum si contignatio, qua id sustinebitur, orietur ex parte earum aedium, in quarum usum conversum erit, earum fiet, sed etiam si transversa contignatio tota in aliarum aedium parietibus sedebit. sed et labeo in libris posteriorum scribit binarum aedium dominum utrisque porticum superposuisse inque eam aditu ex alteris aedibus dato alteras aedes servitute oneris porticus servandae imposita vendidisse: totam porticum earum aedium esse, quas retinuisset, cum per longitudinem utriusque domus extensa esset transversae contignationi, quae ab utraque parte parietibus domus, quae venisset, sustineretur. nec tamen consequens est, ut superior pars aedificii, quae nulli coniuncta sit neque aditum aliunde habeat, alterius sit, quam cuius est id cui superposita est.
Dig.39.2.48
Marcianus l.S. de delator.
Si quis ad demoliendum negotiandi causa vendidisse domum partemve domus fuerit convictus: ut emptor et venditor singuli pretium, quo domus distracta est, praestent, constitutum est. ad opus autem publicum si transferat marmora vel columnas, licito iure facit.

Dig.39.3.0. De aqua et aquae pluviae arcendae.
Dig.39.3.1pr.
Ulpianus 53 ad ed.
Si cui aqua pluvia damnum dabit, actione aquae pluviae arcendae avertetur aqua. aquam pluviam dicimus, quae de caelo cadit atque imbre excrescit, sive per se haec aqua caelestis noceat, ut tubero ait, sive cum alia mixta sit. Dig.39.3.1.1
Ulpianus 53 ad ed.
Haec autem actio locum habet in damno nondum facto, opere tamen iam facto, hoc est de eo opere, ex quo damnum timetur: totiensque locum habet, quotiens manu facto opere agro aqua nocitura est, id est cum quis manu fecerit, quo aliter flueret, quam natura soleret, si forte immittendo eam aut maiorem fecerit aut citatiorem aut vehementiorem aut si comprimendo redundare effecit. quod si natura aqua noceret, ea actione non continentur.
Dig.39.3.1.2
Ulpianus 53 ad ed.
Neratius scribit: opus, quod quis fecit, ut aquam excluderet, quae exundante palude in agrum eius refluere solet, si ea palus aqua pluvia ampliatur eaque aqua repulsa eo opere agris vicini noceat, aquae pluviae actione cogetur tollere.
Dig.39.3.1.3
Ulpianus 53 ad ed.
De eo opere, quod agri colendi causa aratro factum sit, quintus mucius ait non competere hanc actionem. trebatius autem non quod agri, sed quod frumenti dumtaxat quaerendi causa aratro factum solum excepit.
Dig.39.3.1.4
Ulpianus 53 ad ed.
Sed et fossas agrorum siccandorum causa factas mucius ait fundi colendi causa fieri, non tamen oportere corrivandae aquae causa fieri: sic enim debere quem meliorem agrum suum facere, ne vicini deteriorem faciat.
Dig.39.3.1.5
Ulpianus 53 ad ed.
Sed et si quis arare et serere possit etiam sine sulcis aquariis, teneri eum, si quid ex his, licet agri colendi causa videatur fecisse: quod si aliter serere non possit, nisi sulcos aquarios fecerit, non teneri. ofilius autem ait sulcos agri colendi causa directos ita, ut in unam pergant partem, ius esse facere.
Dig.39.3.1.6
Ulpianus 53 ad ed.
Sed apud servii auditores relatum est, si quis salicta posuerit et ob hoc aqua restagnaret, aquae pluviae arcendae agi posse, si ea aqua vicino noceret.
Dig.39.3.1.7
Ulpianus 53 ad ed.
Labeo etiam scribit ea, quaecumque frugum fructuumque recipiendorum causa fiunt, extra hanc esse causam neque referre, quorum fructuum percipiendorum causa id opus fiat.
Dig.39.3.1.8
Ulpianus 53 ad ed.
Item sabinus cassius opus manu factum in hanc actionem venire aiunt, nisi si quid agri colendi causa fiat:
Dig.39.3.1.9
Ulpianus 53 ad ed.
Sulcos tamen aquarios, qui helikes appellantur, si quis faciat, aquae pluviae actione eum teneri ait.
Dig.39.3.1.10
Ulpianus 53 ad ed.
Idem aiunt, si aqua naturaliter decurrat, aquae pluviae arcendae actionem cessare: quod si opere facto aqua aut in superiorem partem repellitur aut in inferiorem derivatur, aquae pluviae arcendae actionem competere.
Dig.39.3.1.11
Ulpianus 53 ad ed.
Idem aiunt aquam pluviam in suo retinere vel superficientem ex vicini in suum derivare, dum opus in alieno non fiat, omnibus ius esse ( prodesse enim sibi unusquisque, dum alii non nocet, non prohibetur) nec quemquam hoc nomine teneri.
Dig.39.3.1.12
Ulpianus 53 ad ed.
Denique Marcellus scribit cum eo, qui in suo fodiens vicini fontem avertit, nihil posse agi, nec de dolo actionem: et sane non debet habere, si non animo vicino nocendi, sed suum agrum meliorem faciendi id fecit.
Dig.39.3.1.13
Ulpianus 53 ad ed.
Item sciendum est hanc actionem vel superiori adversus inferiorem competere, ne aquam, quae natura fluat, opere facto inhibeat per suum agrum decurrere, et inferiori adversus superiorem, ne aliter aquam mittat, quam fluere natura solet.
Dig.39.3.1.14
Ulpianus 53 ad ed.
Huic illud etiam applicandum numquam competere hanc actionem, cum ipsius loci natura nocet: nam ( ut verius quis dixerit) non aqua, sed loci natura nocet.
Dig.39.3.1.15
Ulpianus 53 ad ed.
In summa puto ita demum aquae pluviae arcendae locum actionem habere, si aqua pluvia vel quae pluvia crescit noceat non naturaliter, sed opere facto, nisi si agri colendi causa id factum sit:
Dig.39.3.1.16
Ulpianus 53 ad ed.
Imbre autem crescere eam aquam, quae colorem mutat vel increscit.
Dig.39.3.1.17
Ulpianus 53 ad ed.
Item sciendum est hanc actionem non alias locum habere, quam si aqua pluvia agro noceat: ceterum si aedificio vel oppido noceat, cessat actio ista, agi autem ita poterit ius non esse stillicidia flumina immittere. et ideo labeo et cascellius aiunt aquae quidem pluviae arcendae actionem specialem esse, de fluminibus et stillicidiis generalem et ubique agi ea licere. itaque aqua, quae agro nocet, per aquae pluviae arcendae actionem coercebitur.
Dig.39.3.1.18
Ulpianus 53 ad ed.
Nec illud quaeramus, unde oriatur: nam et si publico oriens vel ex loco sacro per fundum vicini descendat isque opere facto in meum fundum eam avertat, aquae pluviae arcendae teneri eum labeo ait.
Dig.39.3.1.19
Ulpianus 53 ad ed.
Cassius quoque scribit, si aqua ex aedificio urbano noceat vel agro vel aedificio rustico, agendum de fluminibus et stillicidiis.
Dig.39.3.1.20
Ulpianus 53 ad ed.
Apud labeonem autem invenio relatum, si ex agro meo aqua fluens noceat loco qui est intra continentia, hoc est aedificio, non posse me aquae pluviae arcendae conveniri: quod si ex continentibus profluens in meum agrum defluat eique noceat, aquae pluviae arcendae esse actionem.
Dig.39.3.1.21
Ulpianus 53 ad ed.
Sicut autem opus factum, ut aqua pluvia mihi noceat, in hanc actionem venit, ita per contrarium quaeritur, an posset aquae pluviae arcendae agi, si vicinus opus fecerit, ne aqua, quae alioquin decurrens agro meo proderat, huic prosit. ofilius igitur et labeo putant agi non posse, etiamsi intersit mea ad me aquam pervenire: hanc enim actionem locum habere, si aqua pluvia noceat, non si non prosit.
Dig.39.3.1.22
Ulpianus 53 ad ed.
Sed et si vicinus opus tollat et sublato eo aqua naturaliter ad inferiorem agrum perveniens noceat, labeo existimat aquae pluviae arcendae agi non posse: semper enim hanc esse servitutem inferiorum praediorum, ut natura profluentem aquam excipiant. plane si propter id opus sublatum vehementior aqua profluat vel corrivetur, aquae pluviae arcendae actione agi posse etiam labeo confitetur.
Dig.39.3.1.23
Ulpianus 53 ad ed.
Denique ait condicionibus agrorum quasdam leges esse dictas, ut, quibus agris magna sint flumina, liceat mihi, scilicet in agro tuo, aggeres vel fossas habere: si tamen lex non sit agro dicta, agri naturam esse servandam et semper inferiorem superiori servire atque hoc incommodum naturaliter pati inferiorem agrum a superiore compensareque debere cum alio commodo: sicut enim omnis pinguitudo terrae ad eum decurrit, ita etiam aquae incommodum ad eum defluere. si tamen lex agri non inveniatur, vetustatem vicem legis tenere. sane enim et in servitutibus hoc idem sequimur, ut, ubi servitus non invenitur imposita, qui diu usus est servitute neque vi neque precario neque clam, habuisse longa consuetudine velut iure impositam servitutem videatur. non ergo cogemus vicinum aggeres munire, sed nos in eius agro muniemus: eritque ista quasi servitus, in quam rem utilem actionem habemus vel interdictum.
Dig.39.3.2pr.
Paulus 49 ad ed.
In summa tria sunt, per quae inferior locus superiori servit, lex, natura loci, vetustas: quae semper pro lege habetur, minuendarum scilicet litium causa.
Dig.39.3.2.1
Paulus 49 ad ed.
Apud labeonem proponitur fossa vetus esse agrorum siccandorum causa nec memoriam extare, quando facta est: hanc inferior vicinus non purgabat: sic fiebat, ut ex restagnatione eius aqua fundo nostro noceret. dicit igitur labeo aquae pluviae arcendae cum inferiore agi posse, ut aut ipse purgaret aut te pateretur in pristinum statum eam redigere.
Dig.39.3.2.2
Paulus 49 ad ed.
Praeterea si in confinio fossa sit neque purgari vicinus patiatur eam partem quae tibi accedat, posse te magis aquae pluviae arcendae labeo ait.
Dig.39.3.2.3
Paulus 49 ad ed.
Cassius autem scribit, si qua opera aquae mittendae causa publica auctoritate facta sint, in aquae pluviae arcendae actionem non venire in eademque causa esse ea, quorum memoriam vetustas excedit.
Dig.39.3.2.4
Paulus 49 ad ed.
Apud ateium vero relatum est eam fossam, ex qua ad inferiorem fundum aqua descendit, cogendum esse vicinum purgare, sive extet fossae memoria sive non extet: quod et ipse puto probandum.
Dig.39.3.2.5
Paulus 49 ad ed.
Item varus ait: aggerem, qui in fundo vicini erat, vis aquae deiecit, per quod effectum est, ut aqua pluvia mihi noceret. varus ait, si naturalis agger fuit, non posse me vicinum cogere aquae pluviae arcendae actione, ut eum reponat vel reponi sinat, idemque putat et si manu factus fuit neque memoria eius exstat: quod si exstet, putat aquae pluviae arcendae actione eum teneri. labeo autem, si manu factus sit agger, etiamsi memoria eius non exstat, agi posse ut reponatur: nam hac actione neminem cogi posse, ut vicino prosit, sed ne noceat aut interpellet facientem, quod iure facere possit. quamquam tamen deficiat aquae pluviae arcendae actio, attamen opinor utilem actionem vel interdictum mihi competere adversus vicinum, si velim aggerem restituere in agro eius, qui factus mihi quidem prodesse potest, ipsi vero nihil nociturus est: haec aequitas suggerit, etsi iure deficiamur.
Dig.39.3.2.6
Paulus 49 ad ed.
Apud namusam relatum est, si aqua fluens iter suum stercore obstruxerit et ex restagnatione superiori agro noceat, posse cum inferiore agi, ut sinat purgari: hanc enim actionem non tantum de operibus esse utilem manu factis, verum etiam in omnibus, quae non secundum voluntatem sint. labeo contra namusam probat: ait enim naturam agri ipsam a se mutari posse et ideo, cum per se natura agri fuerit mutata, aequo animo unumquemque ferre debere, sive melior sive deterior eius condicio facta sit. idcirco et si terrae motu aut tempestatis magnitudine soli causa mutata sit, neminem cogi posse, ut sinat in pristinam locum condicionem redigi. sed nos etiam in hunc casum aequitatem admisimus.
Dig.39.3.2.7
Paulus 49 ad ed.
Idem labeo ait, si in agro tuo aquarum concursus locum excavavit, aquae pluviae arcendae actione agi non posse tecum a vicinis: plane si fossam iure factam aut cuius memoria non exstat, agi tecum posse aquae pluviae arcendae, ut reficias.
Dig.39.3.2.8
Paulus 49 ad ed.
Idem labeo ait, cum quaeritur, an memoria exstet facto opere, non diem et consulem ad liquidum exquirendum, sed sufficere, si quis sciat factum esse, hoc est, si factum esse non ambigatur: nec utique necesse esse superesse qui meminerint, verum etiam si qui audierint eos, qui memoria tenuerint.
Dig.39.3.2.9
Paulus 49 ad ed.
Idem labeo ait, si vicinus flumen torrentem averterit, ne aqua ad eum perveniat, et hoc modo sit effectum, ut vicino noceatur, agi cum eo aquae pluviae arcendae non posse: aquam enim arcere hoc esse curare, ne influat. quae sententia verior est, si modo non hoc animo fecit, ut tibi noceat, sed ne sibi noceat.
Dig.39.3.2.10
Paulus 49 ad ed.
Illud etiam verum puto, quod ofilius scribit, si fundus tuus vicino serviat et propterea aquam recipiat, cessare aquae pluviae arcendae actionem, sic tamen, si non ultra modum noceat. cui consequens est, quod labeo putat, si quis vicino cesserit ius ei esse aquam immittere, aquae pluviae arcendae eum agere non posse.
Dig.39.3.3pr.
Ulpianus 53 ad ed.
Apud trebatium relatum est eum, in cuius fundo aqua oritur, fullonicas circa fontem instituisse et ex his aquam in fundum vicini immittere coepisse: ait ergo non teneri eum aquae pluviae arcendae actione. si tamen aquam conrivat vel si spurcam quis immittat, posse eum impediri plerisque placuit.
Dig.39.3.3.1
Ulpianus 53 ad ed.
Idem trebatius putat eum, cui aquae fluentes calidae noceant, aquae pluviae arcendae cum vicino agere posse: quod verum non est: neque enim aquae calidae aquae pluviae sunt.
Dig.39.3.3.2
Ulpianus 53 ad ed.
Si vicinus, qui arvum solebat certo tempore anni rigare, pratum illic fecerit coeperitque adsidua irrigatione vicino nocere, ait ofilius neque damni infecti neque aquae pluviae arcendae actione eum teneri, nisi locum complanavit eoque facto citatior aqua ad vicinum pervenire coepit.
Dig.39.3.3.3
Ulpianus 53 ad ed.
Aquae pluviae arcendae non nisi eum teneri, qui in suo opus faciat, receptum est eoque iure utimur. quare si quis in publico opus faciat, haec actio cessat, sibique imputare debet is, qui damni infecti cautione sibi non prospexit. si tamen in privato opus factum sit et publicum interveniat, de toto agi posse aquae pluviae arcendae labeo ait.
Dig.39.3.3.4
Ulpianus 53 ad ed.
Neque fructuarius neque cum eo aquae pluviae arcendae agi potest.
Dig.39.3.4pr.
Ulpianus 53
Quamquam autem cum domino operis tantum aquae pluviae arcendae actio sit, tamen labeo scribit, si quis sepulchrum aedificaverit, ex quo aqua noceat, etiamsi operis dominus esse desierit loco facto religioso, attamen magis probandum est, inquit, aquae pluviae arcendae eum teneri: fuit enim dominus, cum opus faceret: et si iussu iudicis compulsus opus restituerit, non esse sepulchri violati actionem.
Dig.39.3.4.1
Ulpianus 53
Iulianus quoque scribit, si post iudicium aquae pluviae arcendae susceptum fundum alienaverit is cum quo actum esset, de praeterito damno et de opere restituendo id statuere iudicem debere, quod iudicaret, si nulla alienatio facta esset: nam et fundo alienato nihilominus iudicium manere et damni rationem venire etiam eius, quod alienationem contingit.

Dig.39.3.4.2
Ulpianus 53
Idem iulianus scribit aquae pluviae arcendae actionem non nisi cum domino esse idcircoque, si colonus ignorante domino opus fecerit, dominum fundi nihil amplius quam patientiam praestare debere, colonum autem interdicto quod vi aut clam impensam quoque restituendi operis et damnum, si quod ex eo datum fuerit, praestare cogendum. si tamen dominus desideret caveri sibi damni infecti ab eo, ex cuius praedio nocet, aequissimum erit caveri oportere.
Dig.39.3.4.3
Ulpianus 53
Item si non ego, sed procurator meus tale opus fecerit, ut aqua pluvia noceat vicino, adversus me hactenus erit actio, quatenus adversus colonum: ipse autem procurator interdicto quod vi aut clam conveniri poterit secundum iuliani sententiam, etiam post opus restitutum.
Dig.39.3.5
Paulus 49 ad ed.
Si colonus insciente domino opus fecerit, ex quo aqua vicino noceat, labeo respondit colonum interdicto quod vi aut clam teneri, dominum vero fundi aquae pluviae arcendae actione, quia is solus restituere opus potest: sed patientiam dumtaxat eum praestare debere, si ei damni infecti stipulatione caveatur, et, si quam impensam in restitutione operis fecerit, consecuturum a colono locati actione: nisi si quis ideo non putet, quoniam non fuerit necesse ipsum restituere. sed si iussu domini fecisset, etiam interdicto dominum teneri.
Dig.39.3.6pr.
Ulpianus 53 ad ed.
Si tertius vicinus opus fecerit, unde decurrens aqua per fundum primi vicini mei mihi noceat, sabinus ait posse me vel cum primo vel cum tertio omisso primo agere: quae sententia vera est.
Dig.39.3.6.1
Ulpianus 53 ad ed.
Si ex plurium fundo decurrens aqua noceat vel si plurium fundo noceatur, placuit eoque iure utimur, ut, sive plurium fundus sit, singuli in partem experiantur et condemnatio in partem fiat, sive cum pluribus agatur, singuli in partem conveniantur et in partem fiat condemnatio.
Dig.39.3.6.2
Ulpianus 53 ad ed.
Inde quaeritur, si communi agro meo et tuo ex proprio agro tuo aqua noceat, an agi possit aquae pluviae arcendae: et putem agendum, sic tamen, ut pars damni praestetur.
Dig.39.3.6.3
Ulpianus 53 ad ed.
Versa quoque vice si communis ager sit, qui nocet proprio, poterit aquae pluviae arcendae agi, ut quis damnum consequatur, sed in partem.
Dig.39.3.6.4
Ulpianus 53 ad ed.
Si quis prius, quam aquae pluviae arcendae agat, dominium ad alium transtulerit fundi, desinit habere aquae pluviae arcendae actionem eaque ad eum transibit, cuius ager esse coepit: cum enim damnum futurum contineat, ad eum qui dominus erit incipiet actio pertinere, quamvis, cum alterius dominium esset, opus a vicino factum sit.
Dig.39.3.6.5
Ulpianus 53 ad ed.
Aquae pluviae arcendae actionem sciendum est non in rem, sed personalem esse.
Dig.39.3.6.6
Ulpianus 53 ad ed.
Officium autem iudicis hoc erit, ut, si quidem a vicino opus factum sit, eum iubeat restituere damnumque sarcire, si quid post litem contestatam contigit: quod si ante litem contestatam damnum contigit, tantum opus restituere debebit, damnum non sarciet.
Dig.39.3.6.7
Ulpianus 53 ad ed.
Celsus scribit, si quid ipse feci, quo tibi aqua pluvia noceat, mea impensa tollere me cogendum, si quid alius qui ad me non pertinet, sufficere, ut patiar te tollere. sed si servus meus fecerit, aut is cui heres sum hoc fecit, servum quidem noxae dedere debeo: quod autem is cui heres sum fecit, perinde est, atque si ipse fecissem.
Dig.39.3.6.8
Ulpianus 53 ad ed.
Aestimationem autem iudex faciet ex rei veritate, hoc est eius damni, quod apparuerit datum.
Dig.39.3.7pr.
Paulus 18 ad ed.
Is cum quo aquae pluviae arcendae agitur, quod opus fecit, licet cedere loco paratus sit, cogitur accipere iudicium, quoniam et suo nomine convenitur, ut opus tollat.
Dig.39.3.7.1
Paulus 18 ad ed.
Aliud est in bonae fidei emptore: hic enim tantum patientiam praestat: igitur si et fundo cedat, audiendus est: plus enim praestat.
Dig.39.3.8
Ulpianus 53 ad ed.
In concedendo iure aquae ducendae non tantum eorum, in quorum loco aqua oritur, verum eorum etiam, ad quos eius aquae usus pertinet, voluntas exquiritur, id est eorum, quibus servitus aquae debebatur, nec immerito: cum enim minuitur ius eorum, consequens fuit exquiri, an consentiant. et generaliter sive in corpore sive in iure loci, ubi aqua oritur, vel in ipsa aqua habeat quis ius, voluntatem eius esse spectandam placet.
Dig.39.3.9pr.
Paulus 49 ad ed.
In diem addicto praedio et emptoris et venditoris voluntas exquirenda est, ut, sive remanserit penes emptorem sive recesserit, certum sit voluntate domini factam aquae cessionem.
Dig.39.3.9.1
Paulus 49 ad ed.
Ideo autem voluntas exigitur, ne dominus ignorans iniuriam accipiat: nullam enim potest videri iniuriam accipere, qui semel voluit.
Dig.39.3.9.2
Paulus 49 ad ed.
Non autem solius eius, ad quem ius aquae pertinebit, voluntas exigitur in aquae cessione, sed etiam domini locorum, etsi dominus uti ea aqua non possit, quia reccidere ius solidum ad eum potest.
Dig.39.3.10pr.
Ulpianus 53 ad ed.
Si autem plures sint eiusdem loci domini, unde aqua ducitur, omnium voluntatem esse sequendam non ambigitur: iniquum enim visum est voluntatem unius ex modica forte portiuncula domini praeiudicium sociis facere.
Dig.39.3.10.1
Ulpianus 53 ad ed.
An tamen subsequi voluntas possit, videamus. et placet nihil interesse, utrum praecedat voluntas aquae ductionem an subsequatur, quia et posteriorem voluntatem praetor tueri debet.
Dig.39.3.10.2
Ulpianus 53 ad ed.
Si flumen navigabile sit, non oportere praetorem concedere ductionem ex eo fieri labeo ait, quae flumen minus navigabile efficiat. idemque est et si per hoc aliud flumen fiat navigabile.
Dig.39.3.11pr.
Paulus 49 ad ed.
Supra iter alienum arcus aquae ducendae causa non iure fiet: nec is, cui iter actus debetur, pontem, qua possit ire agere, iure extruet. at si specus ( non cuniculum) sub rivo aget, aqua corrumpetur, quia suffosso eo aqua manabit et rivus siccatur.
Dig.39.3.11.1
Paulus 49 ad ed.
Cassius ait, sive ex communi fundo sive communi aqua noceat, vel unum cum uno agere posse vel unum separatim cum singulis vel separatim singulos cum uno vel singulos cum singulis. si unus egerit et restitutio operis litisque aestimatio facta sit, ceterorum actionem evanescere: item si cum uno actum sit et si praestiterit, ceteros liberari idque, quod sociorum nomine datum sit, per arbitrum communi dividundo reciperari posse.
Dig.39.3.11.2
Paulus 49 ad ed.
Et ex sociis non utique cum eo agendum qui opus fecerit nec minus eum quoque damnum restituere debere, qui auctor operis fuit, apud ferocem proculus ait: si cum uno dominorum actum sit, qui opus non fecerit, debere eum opus restituere sua impensa, quia communi dividundo actionem habet. sed sibi magis placere patientiam dumtaxat eum praestare oportere, quia sua culpa actor id patiatur, qui non agit cum eo, a quo opus factum sit, et est iniquum eum, qui non fecit, id restituere oportere, quoniam communi dividundo agere potest: quid enim fiet, si socius eius solvendo non fuerit?
Dig.39.3.11.3
Paulus 49 ad ed.
Officium autem iudicis inter duos accepti quale futurum sit, dubitare se iulianus ait, si forte unius fundus fuerit cui aqua noceat, si vero in quo opus factum sit, plurium et cum uno eorum agatur: utrum et eius damni nomine, quod post litem contestatam datum sit, et operis non restituti in solidum condemnatio fieri debeat, quemadmodum, cum servi communis nomine noxali iudicio cum uno agitur, condemnatio in solidum fiet, quoniam quod praestiterit, potest a socio recipere? an vero is cum quo agitur pro parte sua et damni dati et operis non restituti nomine damnandus sit, ut in actione damni infecti fiat, cum eius praedii, ex quo damnum metuatur, plures domini sint et cum uno eorum agatur? licet opus, ex quo damnum futurum sit, individuum sit et ipsae aedes solumque earum non potest pro parte dumtaxat damnum dare, nihilo minus eum cum quo agitur pro sua parte condemnari. magisque existimat id servandum in aquae pluviae arcendae actione, quod in actione damni infecti, quia utrubique non de praeterito, sed de futuro damno agitur.
Dig.39.3.11.4
Paulus 49 ad ed.
Quod si is fundus, cui aqua pluvia nocet, plurium sit, agere quidem vel singulos posse: sed damni, quod post litem contestatam datum sit, non amplius parte sua consecuturum: item si opus restitutum non fuerit, non amplius, quam quod pro parte eorum interfuerit opus restitui, condemnationem fieri oportere.
Dig.39.3.11.5
Paulus 49 ad ed.
Si ex privato agro in agrum communem aqua immittatur, ofilius aut socium cum eo agere posse:
Dig.39.3.11.6
Paulus 49 ad ed.
Trebatius existimat, si de eo opere agatur, quod manu factum sit, omnimodo restituendum id esse ab eo, cum quo agitur: si vero vi fluminis agger deletus sit aut glarea iniecta aut fossa limo repleta, tunc patientiam dumtaxat praestandam.
Dig.39.3.12
Paulus 16 ad sab.
Emptor ( nisi simulata venditio est) ceterique successores vel restituere, si velint, opus factum vel patientiam praestare debent: nam actori moram suam nocere debere manifestum est. in eadem causa est etiam socius eius qui opus fecit, si ipse auctor non fuit: idemque in donato fundo legatove est.
Dig.39.3.13
Gaius ad ed. pu. de aq. pluv.
Sed venditor aut donator interdicto quod vi aut clam de damno et impensis ab actore factis tenebitur.
Dig.39.3.14pr.
Paulus 49 ad ed.
Antaeus ait, si is qui opus fecerit potentiori vendiderit praedium, quatenus desierit dominus esse, agendum cum eo quod vi aut clam: quod si annus praeterierit, de dolo iudicium dandum.
Dig.39.3.14.1
Paulus 49 ad ed.
Cum agitur aquae pluviae arcendae, de facto quod nocet quaeritur: ideoque si vitio loci pars aliqua soli subsedit, quamvis per eam causam aqua pluvia inferiori noceat, nulla competit actio. idem fortasse dicitur, si in agro manu factum aliquid subsederit.
Dig.39.3.14.2
Paulus 49 ad ed.
In hoc iudicium, sicut in damni infecti, futurum damnum venit, cum reliquis fere omnibus iudiciis praeteritum praestetur.
Dig.39.3.14.3
Paulus 49 ad ed.
De eo, quod ante datum est, quod vi aut clam agendum est. de eo, quod post sententiam iudicis futurum est, damni infecti caveri oportet vel ita opus restituendum est, ut nullum periculum damni supersit.
Dig.39.3.14.4
Paulus 49 ad ed.
De eo opere, quod post litem contestatam factum est, novo iudicio agendum est.
Dig.39.3.15
Paulus 16 ad sab.
Sed interdum opus et quod post litem contestatam factum est tolletur, si id quod antecessit tolli sine eo non potest.
Dig.39.3.16
Pomponius 20 ad sab.
Post venditionem et traditionem quod nocitum sit ei fundo, de quo ante iudicium acceptum sit aquae pluviae arcendae, nihilo minus eo iudicio venditorem posse consequi, non quia venditori, sed quod rei damnum datum sit, idque eum emptori restituere debere. sed si ante quam noceatur is cum quo actum sit vendat, statim agendum cum emptore, vel intra annum cum eo qui vendiderit, si iudicii evitandi causa id fecerit.
Dig.39.3.17pr.
Paulus 15 ad plaut.
Si prius nocturnae aquae servitus mihi cessa fuerit, deinde postea alia cessione diurnae quoque ductus aquae concessus mihi fuerit et per constitutum tempus nocturna dumtaxat aqua usus fuerim, amitto servitutem aquae diurnae, quia hoc casu plures sunt servitutes diversarum causarum.

Dig.39.3.17.1
Paulus 15 ad plaut. Recto placuit non alias per lapidem aquam duci posse, nisi hoc in servitute constituenda comprehensum sit: non enim consuetudinis est, ut qui aquam habeat per lapidem stratum ducat: illa autem, quae fere in consuetudine esse solent, ut per fistulas aqua ducatur, etiamsi nihil sit comprehensum in servitute constituenda, fieri possunt, ita tamen, ut nullum damnum domino fundi ex his detur.
Dig.39.3.17.2
Paulus 15 ad plaut.
Via publica intercedente haustus servitutem constitui posse placuit et est verum: sed non solum si via publica interveniat, sed et si flumen publicum, eodem casu, quo interveniente flumine publico viae itineris actus servitus imponi potest, id est si non sit impedimento transeunti magnitudo fluminis.
Dig.39.3.17.3
Paulus 15 ad plaut.
Sic et si non proximo meo praedio servitutem vicinus debeat, sed ulteriori, agere potero ius esse mihi ire agere ad illum fundum superiorem, quamvis servitutem ipse per fundum meum non habeam, sicut interveniente via publica vel flumine quod vado transiri potest. sed loco sacro vel religioso vel sancto interveniente, quo fas non sit uti, nulla eorum servitus imponi poterit.
Dig.39.3.17.4
Paulus 15 ad plaut.
Sed si fundus medius alterius inter me et te intercedit, haustus servitutem fundo tuo imponere potero, si mihi medius dominus iter ad transeundum cesserit, quemadmodum, si ex flumine publico perenni haustu velim uti, cui flumini ager tuus proximus sit, iter mihi ad flumen cedi potest.
Dig.39.3.18pr.
Iavolenus 10 ex cass.
Si in publico opus factum est, quo aqua pluvia noceret, agi non potest: interveniente loco publico agi poterit. causa eius rei haec est, quod ea actione non tenetur nisi dominus solus.
Dig.39.3.18.1
Iavolenus 10 ex cass.
Sine permissu principis aqua per viam publicam duci non potest.
Dig.39.3.19
Pomponius 14 ad q. muc.
Labeo ait, si patiente vicino opus faciam, ex quo ei aqua pluvia noceat, non teneri me actione aquae
pluviae arcendae:
Dig.39.3.20
Pomponius 34 ad sab.
Sed hoc ita, si non per errorem aut imperitiam deceptus fuerit: nulla enim voluntas errantis est.
Dig.39.3.21
Pomponius 32 ad q. muc.
Si in meo aqua erumpat, quae ex tuo fundo venas habeat, si eas venas incideris et ob id desierit ad me aqua pervenire, tu non videris vi fecisse, si nulla servitus mihi eo nomine debita fuerit, nec interdicto quod vi aut clam teneris.
Dig.39.3.22pr.
Pomponius 10 ex var. lect.
Si usus fructus fundi legatus fuerit, aquae pluviae arcendae actio heredi et cum herede est, cuius praedium fuerit. quod si ex opere incommodum aliquod patitur fructuarius, poterit quidem interdum vel interdicto experiri quod vi aut clam. quod si ei non competet, quaerendum est, an utilis ei quasi domino actio aquae pluviae arcendae dari debeat an vero etiam contendat ius sibi esse uti frui: sed magis est utilem aquae pluviae arcendae ei actionem accommodare.
Dig.39.3.22.1
Pomponius 10 ex var. lect.
Non aliter restituisse rem videtur is qui opus fecit, quam si aquam coerceat.
Dig.39.3.22.2
Pomponius 10 ex var. lect.
Sed et si fructuarius opus fecerit, per quod aqua pluvia alicui noceat, erit quidem actio legitima cum domino proprietatis: an vero etiam utilis in fructuarium actio aquae pluviae arcendae danda sit, quaesitum est: et magis est ut detur.
Dig.39.3.23pr.
Paulus 16 ad sab.
Quod principis aut senatus iussu aut ab his, qui primi agros constituerunt, opus factum fuerit, in hoc iudicium non venit.
Dig.39.3.23.1
Paulus 16 ad sab.
Haec actio etiam in vectigalibus agris locum habet.
Dig.39.3.23.2
Paulus 16 ad sab.
Aggeres iuxta flumina in privato facti in arbitrium aquae pluviae arcendae veniunt, etiamsi trans flumen noceant, ita, si memoria eorum exstet et si fieri non debuerunt.
Dig.39.3.24pr.
Alfenus 4 dig. a paulo epit.
Vicinus loci superioris pratum ita arabat, ut per sulcos itemque porcas aqua ad inferiorem veniret: quaesitum est, an per arbitrum aquae pluviae arcendae possit cogi, ut in alteram partem araret, ne sulci in eius agrum spectarent. respondit non posse eum facere, quo minus agrum vicinus quemadmodum vellet araret.
Dig.39.3.24.1
Alfenus 4 dig. a paulo epit.
Sed si quos sulcos transversos aquarios faceret, per quos in eius agrum aqua deflueret, hosce ut operiret, per arbitrum aquae pluviae arcendae posse cogere.
Dig.39.3.24.2
Alfenus 4 dig. a paulo epit.
Sed et si fossas fecisset, ex quibus aqua pluvia posset nocere, arbitrum, si appareat futurum, ut aqua pluvia noceret, cogere oportere fossas eum explere et, nisi faceret, condemnare, tametsi antequam adiudicaret, aqua per fossas nunquam fluxisset.
Dig.39.3.24.3
Alfenus 4 dig. a paulo epit.
Lacus cum aut crescerent aut decrescerent, numquam neque accessionem neque decessionem in eos vicinis facere licet.
Dig.39.3.25
Iulianus 5 ex minic.
Is, cuius fundo via debetur, aquae pluviae arcendae agere potest fundi sui nomine, quoniam deteriore via facta fundo nocetur.
Dig.39.3.26
Scaevola 4 resp.
Scaevola respondit solere eos, qui iuri dicundo praesunt, tueri ductus aquae, quibus auctoritatem vetustas daret, tametsi ius non probaretur.

Dig.39.4.0. De publicanis et vectigalibus et commissis.
Dig.39.4.1pr.
Ulpianus 55 ad ed.
Praetor ait: " quod publicanus eius publici nomine vi ademerit quodve familia publicanorum, si id restitutum non erit, in duplum aut, si post annum agetur, in simplum iudicium dabo. item si damnum iniuria furtumve factum esse dicetur, iudicium dabo. si id ad quos ea res pertinebit non exhibebitur, in dominos sine noxae deditione iudicium dabo".
Dig.39.4.1.1
Ulpianus 55 ad ed.
Hic titulus ad publicanos pertinet. publicani autem sunt, qui publico fruuntur ( nam inde nomen habent), sive fisco vectigal pendant vel tributum consequantur: et omnes, qui quod a fisco conducunt, recte appellantur publicani.
Dig.39.4.1.2
Ulpianus 55 ad ed.
Dixerit aliquis: quid utique hoc edictum propositum est, quasi non et alibi praetor providerit furt
is damnis vi raptis? sed e re putavit et specialiter adversus publicanos edictum proponere.
Dig.39.4.1.3
Ulpianus 55 ad ed.
Quod quidem edictum in aliqua parte mitius est, quippe cum in duplum datur, cum vi bonorum raptorum in quadruplum sit et furti manifesti aeque in quadruplum,
Dig.39.4.1.4
Ulpianus 55 ad ed.
Et restituendi facultas publicano vi abreptum datur, quod si fecerit, omni onere exuitur et poenali actione ex hac parte edicti liberatur. unde quaeritur, si quis velit cum publicano non ex hoc edicto, sed ex generali vi bonorum raptorum, damni iniuriae vel furti agere, an possit? et placet posse, idque pomponius quoque scribit: est enim absurdum meliorem esse publicanorum causam quam ceterorum effectam opinari.
Dig.39.4.1.5
Ulpianus 55 ad ed.
Familiae nomen hic non tantum ad servos publicanorum referemus, verum et qui in numero familiarum sunt publicani, sive igitur liberi sint sive servi alieni, qui publicanis in eo vectigali ministrant, hoc edicto continebuntur. proinde et si servus publicani rapuit, non tamen in ea familia constitutus, quae publico vectigali ministrat, hoc edictum cessabit.
Dig.39.4.1.6
Ulpianus 55 ad ed.
Quod novissime praetor ait " si hi non exhibebuntur, in dominos sine noxae deditione iudicium dabo", hoc proprium est huius edicti, quod, si non exhibeantur servi, competit iudicium sine noxae deditione, sive habeant eos in potestate sive non, sive possint exhibere sive non possint,
Dig.39.4.2
Gaius 21 ad ed. provinc.
Nec liceat domino absentem defendere eum,
Dig.39.4.3pr.
Ulpianus 55 ad ed.
Cum, si exhibuissent, noxali iudicio convenirentur. idcirco autem tam dura condicio eorum effecta est, quia debent bonos servos ad hoc ministerium eligere.
Dig.39.4.3.1
Ulpianus 55 ad ed.
Quod ait " in dominos", sic accipiendum est " in socios vectigalis", licet domini non sint.
Dig.39.4.3.2
Ulpianus 55 ad ed.
Ante autem actorem dicere oportet, quem vel quos desideret exhiberi, ut, si non exhibeantur, hinc agatur. sed si dicatur: " exhibe omnes, ut possim dinoscere quis sit", puto audiendum.
Dig.39.4.3.3
Ulpianus 55 ad ed.
Si plures servi id furtum vel damnum admiserint, hoc debet servari, ut, si tantum praestetur, quantum, si unus liber fecisset, absolutio fiat.
Dig.39.4.4pr.
Paulus 52 ad ed.
Si publicanus, qui vi ademit, decesserit, labeo ait in heredem eius, quo locupletior factus sit, dandam actionem.
Dig.39.4.4.1
Paulus 52 ad ed.
De rebus, quas in usus advehendas sibi mandant praesides, divus hadrianus praesidibus scripsit, ut, quotiens quis in usus aut eorum, qui provinciis exercitibusve praesunt, aut procuratorum suorum usus sui causa mittet quendam empturum, significet libello manu sua subscripto eumque ad publicanum mittat, ut, si quid amplius quam mandatum est transferet, id munificum sit.
Dig.39.4.4.2
Paulus 52 ad ed.
In omnibus vectigalibus fere consuetudo spectari solet idque etiam principalibus constitutionibus cavetur.
Dig.39.4.5pr.
Gaius ad ed. pu. de publicanis.
Hoc edicto efficitur, ut ante acceptum quidem iudicium restituta re actio evanescat, post acceptum vero iudicium nihilo minus poena duret. sed tamen absolvendus est etiam qui post acceptum iudicium restituere paratus est.
Dig.39.4.5.1
Gaius ad ed. pu. de publicanis.
Quaerentibus autem nobis, utrum duplum totum poena sit et praeterea rei sit persecutio, an in duplo sit et rei persecutio, ut poena simpli sit, magis placuit, ut res in duplo sit.
Dig.39.4.6
Modestinus 2 de poen.
Si multi publicani sint, qui illicite quid exegerunt, non multiplicatur dupli actio, sed omnes partes praestabunt et quod ab alio praestari non potest, ab altero exigetur, sicut divus severus et antoninus rescripserunt: nam inter criminis reos et fraudis participes multum esse constituerunt.
Dig.39.4.7pr.
Papirius 2 de const.
Imperatores antoninus et verus rescripserunt in vectigalibus ipsa praedia, non personas conveniri et ideo possessores etiam praeteriti temporis vectigal solvere debere eoque exemplo actionem, si ignoraverint, habituros.
Dig.39.4.7.1
Papirius 2 de const.
Item rescripserunt pupillo remittere se poenam commissi, si intra diem trigensimum vectigal intulisset.
Dig.39.4.8pr.
Papinianus 13 resp.
Fraudati vectigalis crimen ad heredem eius, qui fraudem contraxit, commissi ratione transmittitur.
Dig.39.4.8.1
Papinianus 13 resp.
Sed si unus ex pluribus heredibus rem communem causa vectigalis subripiat, portiones ceteris non auferuntur.
Dig.39.4.9pr.
Paulus 5 sent.
Locatio vectigalium, quae calor licitantis ultra modum solitae conductionis inflavit, ita demum admittenda est, si fideiussores idoneos et cautionem is qui licitatione vicerit offerre paratus sit.

Dig.39.4.9.1
Paulus 5 sent.
Ad conducendum vectigal invitus nemo compellitur et ideo impleto tempore conductionis elocanda sunt.
Dig.39.4.9.2
Paulus 5 sent.
Reliquatores vectigalium ad iterandam conductionem, antequam superiori conductioni satisfaciant, admittendi non sunt.
Dig.39.4.9.3
Paulus 5 sent.
Debitores fisci itemque rei publicae vectigalia conducere prohibentur, ne ex alia causa eorum debita onerentur: nisi forte tales fideiussores optulerint, qui debitis eorum satisfacere parati sint.

Dig.39.4.9.4
Paulus 5 sent.
Soci vectigalium si separatim partes administrent, alter ab altero minus idoneo in se portionem transferri iure desiderat.
Dig.39.4.9.5
Paulus 5 sent.
Quod illicite publice privatimque exactum est, cum altero tanto passis iniuriam exsolvitur. per vim vero extortum cum poena tripli restituitur: amplius extra ordinem plectuntur: alterum enim utilitas privatorum, alterum vigor publicae disciplinae postulat.
Dig.39.4.9.6
Paulus 5 sent.
Earum rerum vectigal, quarum numquam praestitum est, praestari non potest: quod si praestari consuetum indiligentia publicani omiserat, alius exercere non prohibetur.
Dig.39.4.9.7
Paulus 5 sent.
Res exercitui paratas praestationi vectigalium subici non placuit.
Dig.39.4.9.8
Paulus 5 sent.
Fiscus ab omnium vectigalium praestationibus immunis est. mercatores autem, qui de fundis fiscalibus mercari consuerunt, nullam immunitatem solvendi publici vectigalis usurpare possunt.
Dig.39.4.10pr.
Hermogenianus 5 epit.
Vectigalia sine imperatorum praecepto neque praesidi neque curatori neque curiae constituere nec praecedentia reformare et his vel addere vel deminuere licet.

Dig.39.4.10.1 Hermogenianus 5 epit.
Non solutis vectigalium pensionibus pellere conductores necdum etiam tempore conductionis completo vel ab his usuras ex mora exigere permittitur.
Dig.39.4.11pr.
Paulus 5 sent.
Cotem ferro subigendo necessariam hostibus quoque venundari, ut ferrum et frumentum et sales, non sine periculo capitis licet.
Dig.39.4.11.1
Paulus 5 sent.
Agri publici, qui in perpetuum locantur, a curatore sine auctoritate principali revocari non possunt.
Dig.39.4.11.2
Paulus 5 sent.
Dominus navis si illicite aliquid in nave vel ipse vel vectores imposuerint, navis quoque fisco vindicatur: quod si absente domino id a magistro vel gubernatore aut proreta nautave aliquo id factum sit, ipsi quidem capite puniuntur commissis mercibus, navis autem domino restituitur.
Dig.39.4.11.3
Paulus 5 sent.
Illicitarum mercium persecutio heredem quoque adfligit.
Dig.39.4.11.4
Paulus 5 sent.
Eam rem, quae commisso vindicata est, dominus emere non prohibetur vel per se vel per alios quibus hoc mandaverit.
Dig.39.4.11.5
Paulus 5 sent.
Qui maximos fructus ex redemptione vectigalium consequuntur, si postea tanto locari non possunt, ipsi ea prioribus pensionibus suscipere compelluntur.

Dig.39.4.12pr.
Ulpianus 38 ad ed. Quantae audaciae, quantae temeritatis sint publicanorum factiones, nemo est qui nesciat. idcirco praetor ad compescendam eorum audaciam hoc edictum proposuit: Dig.39.4.12.1
Ulpianus 38 ad ed.
" quod familia publicanorum furtum fecisse dicetur, item si damnum iniuria fecerit et id ad quos ea res pertinet non exhibetur: in dominum sine noxae deditione iudicium dabo".
Dig.39.4.12.2
Ulpianus 38 ad ed.
Familiae autem appellatione hic servilem familiam contineri sciendum est. sed et si bona fide publicano alienus servus servit, aeque continebitur: fortassis et mala fide, plerumque enim vagi servi et fugitivi in huiusmodi operis etiam a scientibus habentur. ergo et si homo liber serviat, hoc edictum locum habet.
Dig.39.4.12.3
Ulpianus 38 ad ed.
Publicani autem dicuntur, qui publica vectigalia habent conducta.

Dig.39.4.13pr. Gaius 13 ad ed. provinc.
Sed et hi, qui salinas et cretifodinas et metalla habent, publicanorum loco sunt.
Dig.39.4.13.1
Gaius 13 ad ed. provinc.
Praeterea et si quis vectigal conductum a re publica cuiusdam municipii habet, hoc edictum locum habet.
Dig.39.4.13.2
Gaius 13 ad ed. provinc.
Sive autem vendidit servum vel manumisit vel etiam fugit servus, tenebitur servi nomine, qui tam factiosam familiam habuit.
Dig.39.4.13.3
Gaius 13 ad ed. provinc.
Quid tamen, si servus decesserit? videndum, an publicanus teneatur quasi facti sui nomine: sed puto, quia facultatem non habet exhibendi nec dolus eius intercessit, debere eum liberari.
Dig.39.4.13.4
Gaius 13 ad ed. provinc.
Hanc actionem perpetuam dabimus et heredi ceterisque successoribus.

Dig.39.4.14
Ulpianus 8 disp. Commissa vectigalium nomine etiam ad heredem transmittuntur. nam quod commissum est, statim desinit eius esse qui crimen contraxit dominiumque rei vectigali adquiritur: eapropter commissi persecutio sicut adversus quemlibet possessorem, sic et adversus heredem competit.
Dig.39.4.15
Alfenus 7 dig.
Caesar cum insulae cretae cotorias locaret, legem ita dixerat: " ne quis praeter redemptorem post idus martias cotem ex insula creta fodito neve eximito neve avellito". cuiusdam navis onusta cotibus ante idus martias ex portu cretae profecta vento relata in portum erat, deinde iterum post idus martias profecta erat. consulebatur, num contra legem post idus martias ex insula creta cotes exisse viderentur. respondit, tametsi portus quoque, qui insulae essent, omnes eius insulae esse viderentur, tamen eum, qui ante idus martias profectus ex portu esset et relatus tempestate in insulam deductus esset, si inde exisset non videri contra legem fecisse, praeterea quod iam initio evectae cotes viderentur, cum et ex portu navis profecta esset.

Dig.39.4.16pr.
Marcianus l.S. de delator.
Interdum nec vendendus est is servus qui in commissum cecidit, sed pro eo aestimatio a domino danda est. divi enim severus et antoninus rescripserunt, cum is servus, qui actum domini gessisse diceretur, in commissum cecidisset, venire non debuisse, sed pro eo viri boni arbitratu aestimationem oportuisse dari.
Dig.39.4.16.1
Marcianus l.S. de delator.
Idem autem eadem epistula rescripserunt, si quis inprofessus servus fuerit et probabitur in commissum cecidisse, et aut uxorem corrupisse domini dicatur aut aliud quid gravius admisisse, ut cognoscat procurator et, si in his causis esse compertus sit, aestimetur et ad poenam domino tradatur.
Dig.39.4.16.2
Marcianus l.S. de delator.
Idem divi severus et antoninus rescripserunt mancipiis commissis res peculiares non esse in eadem causa nisi hoc, quod proprio nomine in causam commissi incidit.
Dig.39.4.16.3
Marcianus l.S. de delator.
Quotiens quis mancipia invecta professus non fuerit sive venalia sive usualia, poena commissi est, si tamen novicia mancipia fuerint, non etiam veterana. sunt autem veterana, quae anno continuo in urbe servierint: novicia autem mancipia intelleguntur, quae annum nondum servierint.
Dig.39.4.16.4
Marcianus l.S. de delator.
Servi, qui in fuga sunt, in commissum non cadunt, cum sine voluntate domini fines egressi sunt: et ita principalibus constitutionibus cavetur, sicut divus quoque pius saepissime rescripsit, ne, inquit, in potestate servorum sit invitis vel ignorantibus dominis fugae se tradendo potestati dominorum se subtrahere.
Dig.39.4.16.5
Marcianus l.S. de delator.
Licet quis se ignorasse dicat, nihilo minus eum in poenam vectigalis incidere divus hadrianus constituit.
Dig.39.4.16.6
Marcianus l.S. de delator.
Divi quoque marcus et commodus rescripserunt non imputari publicano, quod non instruxit transgredientem: sed illud custodiendum, ne decipiat profiteri volentes.
Dig.39.4.16.7
Marcianus l.S. de delator.
Species pertinentes ad vectigal: cinnamomum: piper longum: piper album: folium pentasphaerum: folium barbaricum: costum: costamomum: nardi stachys: cassia turiana: xylocassia: smurna: amomum: zingiberi: malabathrum: aroma indicum: chalbane: laser: alche: lucia: sargogalla: onyx arabicus: cardamomum: xylocinnamomum: opus byssicum: pelles babylonicae: pelles parthicae: ebur: ferrum indicum: carpasum: lapis universus: margarita: sardonyx: ceraunium: hyacinthus: smaragdus: adamas: saffirinus: callainus: beryllus: chelyniae: opia indica vel adserta: metaxa: vestis serica vel subserica: vela tincta carbasea: nema sericum: spadones indici: leones, leaenae: pardi: leopardi: pantherae: purpura: item marocorum lana: fucus: capilli indici.
Dig.39.4.16.8
Marcianus l.S. de delator.
Si propter necessitatem adversae tempestatis expositum onus fuerit, non debere hoc commisso vindicari divi fratres rescripserunt.
Dig.39.4.16.9
Marcianus l.S. de delator.
Divus quoque pius rescripsit, cum quidam intra legitimam aetatem esse dicebat et usus causa mancipia duxisset et in sola professione errasset, ignoscendum esse ei.
Dig.39.4.16.10 Marcianus l.S. de delator.
Divi quoque fratres rescripserunt, cum quidam non per fraudem, sed per errorem in causam commissi incidisset, ut duplo vectigali contenti publicani servos restituant.
Dig.39.4.16.11
Marcianus l.S. de delator.
Magnus antoninus rescripsit, si colonus vel servi domini praedii ferrum illicite in praedio fecerint ignorante domino, nulla poena dominum teneri.
Dig.39.4.16.12
Marcianus l.S. de delator.
Si quis professus apud publicanum fuerit, non tamen vectigal solverit, hoc concedente publicano, ut solent facere, divi seversus et antoninus rescripserunt res in commissum non cadere: cum enim, inquiunt, professiones recitantur, commissum cessat, cum poterit satisfieri fisco ex bonis publicanorum vel fideiussorum.
Dig.39.4.16.13
Marcianus l.S. de delator.
Poenae ab heredibus peti non possunt, si non est quaestio mota vivo eo qui deliquit: et hoc sicut in ceteris poenis, ita et in vectigalibus est.
Dig.39.4.16.14
Marcianus l.S. de delator.
Si quid autem indebitum per errorem solventis publicanus accepit, retro eum restituere oportere divi severus et antoninus rescripserunt.

Dig.39.5.0. De donationibus.
Dig.39.5.1pr.
Iulianus 17 dig.
Donationes complures sunt. dat aliquis ea mente, ut statim velit accipientis fieri nec ullo casu ad se reverti, et propter nullam aliam causam facit, quam ut liberalitatem et munificentiam exerceat: haec proprie donatio appellatur. dat aliquis, ut tunc demum accipientis fiat, cum aliquid secutum fuerit: non proprie donatio appellabitur, sed totum hoc donatio sub condicione est. item cum quis ea mente dat, ut statim quidem faciat accipientis, si tamen aliquid factum fuerit aut non fuerit, velit ad se reverti, non proprie donatio dicitur, sed totum hoc donatio est, quae sub condicione solvatur. qualis est mortis causa donatio.
Dig.39.5.1.1
Iulianus 17 dig.
Igitur cum dicimus inter sponsum et sponsam donationem valere, propria appellatione utimur et factum demonstramus, quod ab eo proficiscitur, qui liberalitatis gratia aliquid dat, ut confestim faciat accipientis nec umquam ullo facto ad se reverti velit. cum vero dicimus, si hac mente donat sponsus sponsae, ut nuptiis non secutis res auferatur, posse repeti, non contrarium priori dicimus, sed concedimus inter eas personas fieri donationem eam, quae sub condicione solvatur.
Dig.39.5.2pr.
Iulianus 60 dig.
Si, cum filius familias pecuniam donare vellet, patris iussu eam promisit, valet donatio, perinde ac si fideiussorem dedisset.
Dig.39.5.2.1
Iulianus 60 dig.
Si vero pater donaturus titio pecuniam iusserit filium suum eam promittere, poterit dici interesse, debitor filius patri suo fuerit nec ne: nam si tantumdem filius patri debuit, quantum promisit, valere donatio intellegitur, perinde ac si quemlibet alium debitorem pater iussisset pecuniam promittere. Dig.39.5.2.2
Iulianus 60 dig.
Cum vero ego titio pecuniam donaturus te, qui mihi tantundem donare volebas, iussero titio promittere, inter omnes personas donatio perfecta est.

Dig.39.5.2.3
Iulianus 60 dig. Aliud iuris erit, si pecuniam, quam me tibi debere existimabam, iussu tuo spoponderim ei cui donare volebas: exceptione enim doli mali tueri me potero et praeter ea incerti condictione stipulatorem compellam, ut mihi acceptum faciat stipulationem.
Dig.39.5.2.4
Iulianus 60 dig.
Item si ei, quem creditorem tuum putabas, iussu tuo pecuniam, quam me tibi debere existimabam, promisero, petentem doli mali exceptione summovebo et amplius incerti agendo cum stipulatore consequar, ut mihi acceptum faciat stipulationem.
Dig.39.5.2.5
Iulianus 60 dig.
Si pecuniam mihi titius dederit absque ulla stipulatione, ea tamen condicione, ut tunc demum mea fieret, cum seius consul factus esset: sive furente eo sive mortuo seius consulatum adeptus fuerit, mea fiet.
Dig.39.5.2.6
Iulianus 60 dig.
Sed si quis donaturus mihi pecuniam dederit alicui, ut ad me perferret, et ante mortuus erit quam ad me perferat, non fieri pecuniam dominii mei constat.
Dig.39.5.2.7
Iulianus 60 dig.
Titio ^ tertio^ decem donavi ea condicione, ut inde stichum sibi emeret: quaero, cum homo antequam emeretur mortuus sit, an aliqua actione decem recipiam. respondit ^ respondi^: facti magis quam iuris quaestio est: nam si decem titio in hoc dedi, ut stichum emeret, aliter non daturus, mortuo sticho condictione repetam: si vero alias quoque donaturus titio decem, quia interim stichum emere proposuerat, dixerim in hoc me dare, ut stichum emeret, causa magis donationis quam condicio dandae pecuniae existimari debebit et mortuo sticho pecunia apud titium remanebit.
Dig.39.5.3
Ulpianus 76 ad ed.
Et generaliter hoc in donationibus definiendum est multum interesse, causa donandi fuit an condicio: si causa fuit, cessare repetitionem, si condicio, repetitioni locum fore.
Dig.39.5.4
Pomponius 17 ad sab.
Etiam per interpositam personam donatio consummari potest.

Dig.39.5.5
Ulpianus 32 ad sab. Affectionis gratia neque honestae neque inhonestae donationes sunt prohibitae, honestae erga bene merentes amicos vel necessarios, inhonestae circa meretrices.
Dig.39.5.6
Ulpianus 42 ad sab.
Qui saxum mihi eximere de suo permisit donationis causa, statim cum lapis exemptus est meus fit, neque prohibendo me evehere efficit, ut meus esse desinat, quia quodammodo traditione meus factus est: plane si mercennarius meus exemit, mihi exemit. sed si is qui a me emerat sive mercede conduxerat, ut paterer eum sibi iure eximere, si antequam eximat, me paenituerit, meus lapis durat, si postea, ipsius factum avocare non possum: quasi traditio enim facta videtur, cum eximitur domini voluntate. quod in saxo est, idem erit etiam, si in arbore caesa vel dempta acciderit.
Dig.39.5.7pr.
Ulpianus 44 ad sab.
Filius familias donare non potest, neque si liberam peculii administrationem habeat: non enim ad hoc ei conceditur, libera peculii administratio, ut perdat.
Dig.39.5.7.1
Ulpianus 44 ad sab.
Quid ergo, si iusta ratione motus donet, numquid possit dici locum esse donationi? quod magis probabitur.
Dig.39.5.7.2
Ulpianus 44 ad sab.
Item videamus, si quis filio familias liberam peculii administrationem concesserit, ut nominatim adiceret sic se ei concedere, ut donare quoque possit, an locum habeat donatio: et non dubito donare quoque eum posse.
Dig.39.5.7.3
Ulpianus 44 ad sab.
Nonnumquam etiam ex persona poterit hoc colligi: pone enim filium esse senatoriae vel cuius alterius dignitatis: quare non dicas videri patrem, nisi ei specialiter donandi facultatem ademit, hoc quoque concessisse, dum liberam dat peculii administrationem?

Dig.39.5.7.4
Ulpianus 44 ad sab. Pari autem ratione, qua donare filius familias prohibetur, etiam mortis causa donare prohibebitur: quamvis enim ex patris voluntate mortis quoque causa donare possit, attamen ubi cessat voluntas, inhibebitur haec quoque donatio.
Dig.39.5.7.5
Ulpianus 44 ad sab.
Sed enim meminisse oportebit, si cui donare quoque permissum est, nisi specialiter etiam mortis causa donare fuerit permissum, non posse mortis causa donare.
Dig.39.5.7.6
Ulpianus 44 ad sab.
Haec omnia locum habebunt in paganis: ceterum qui habent castrense peculium vel quasi castrense, in ea condicione sunt, ut donare et mortis causa et non mortis causa possint, cum testamenti factionem habeant.
Dig.39.5.8
Paulus 15 ad sab.
Quae liberti imposita libertatis causa praestant, ea non donantur: res enim pro his intercessit.
Dig.39.5.9pr.
Pomponius 33 ad sab.
In aedibus alienis habitare gratis donatio videtur: id enim ipsum capere videtur qui habitat, quod mercedem pro habitatione non solvit. potest enim et citra corporis donationem valere donatio, veluti ^ velut^ si donationis causa cum debitore meo paciscar, ne ante certum tempus ab eo petam.
Dig.39.5.9.1
Pomponius 33 ad sab.
Ex rebus donatis fructus perceptus in rationem donationis non computatur: si vero non fundum, sed fructus perceptionem tibi donem, fructus percepti venient in computationem donationis.
Dig.39.5.9.2
Pomponius 33 ad sab.
Quod filius familias patris iussu aut voluntate donavit, perinde est, ac si pater ipse donaverit aut si mea voluntate rem meam tu nomine tuo titio dones.
Dig.39.5.9.3
Pomponius 33 ad sab.
Donari non potest, nisi quod eius fit, cui donatur.
Dig.39.5.10
Paulus 15 ad sab.
Absenti, sive mittas qui ferat, sive quod ipse habeat sibi habere eum iubeas, donari recte potest. sed si nescit rem quae apud se est sibi esse donatam, vel missam sibi non acceperit, donatae rei dominus non fit, etiamsi per servum eius cui donabatur missa fuerit, nisi ea mente servo eius data fuerit, ut statim eius fiat.
Dig.39.5.11
Gaius 3 de legatis ad ed. pu.
Cum de modo donationis quaeritur, neque partus nomine neque fructuum neque pensionum neque mercedum ulla donatio facta esse videtur.
Dig.39.5.12
Ulpianus 3 disp.
Qui ex donatione se obligavit, ex rescripto divi pii in quantum facere potest convenitur. sed enim id, quod creditoribus debetur, erit detrahendum: haec vero, de quibus ex eadem causa quis obstrictus est, non debebit detrahere.
Dig.39.5.13
Ulpianus 7 disp.
Qui mihi donatum volebat, servo communi meo et titii rem tradidit: servus vel sic accepit quasi socio adquisiturus vel sic quasi mihi et socio: quaerebatur quid ageret. et placet, quamvis servus hac mente acceperit, ut socio meo vel mihi et socio adquirat, mihi tamen adquiri: nam et si procuratori meo hoc animo rem tradiderit, ut mihi adquirat, ille quasi sibi adquisiturus acceperit, nihil agit in sua persona, sed mihi adquirit.
Dig.39.5.14
Iulianus 17 dig.
Qui alienum fundum donationis causa excolit, nullam retentionem propter impensas faciet, quia domini res ab eo iniectas continuo efficit.
Dig.39.5.15
Marcianus 3 inst.
Post contractum capitale crimen donationes factae non valent ex constitutione divorum severi et antonini, nisi condemnatio secuta sit.
Dig.39.5.16
Ulpianus 2 resp.
Ex hac scriptura: " sciant heredes mei me vestem universam ac res ceteras, quascumque in diem mortis meae mecum habui, illi et illi libertis meis vivum donasse" dominium ad libertos benigna interpretatione pertinere.
Dig.39.5.17
Ulpianus 58 ad ed.
Si in stipulatum iudicatum novationis causa
deductum sit et stipulatio donationis causa accepto lata, dicendum est locum liberationem habere. Dig.39.5.18pr.
Ulpianus 71 ad ed.
Aristo ait, cum mixtum sit negotium cum donatione, obligationem non contrahi eo casu, quo donatio est, et ita et pomponius eum existimare refert.
Dig.39.5.18.1
Ulpianus 71 ad ed.
Denique refert aristonem putare, si servum tibi tradidero ad hoc, ut eum post quinquennium manumittas, non posse ante quinquennium agi, quia donatio aliqua inesse videtur: aliter atque, inquit, si ob hoc tibi tradidissem, ut continuo manumittas: hic enim nec donationi locum esse et ideo esse obligationem. sed et superiore casu quid acti sit, inspiciendum pomponius ait: potest enim quinquennium non ad hoc esse positum, ut aliquid donetur.
Dig.39.5.18.2
Ulpianus 71 ad ed.
Idem aristo ait, si donationis causa in hoc tradatur servus, ut post quinquennium manumittatur, sit autem alienus, posse dubitari an usucapiatur, quia aliquid donationis interveniret. et hoc genus quaestionis in mortis causa donationibus versari pomponius ait et magis putat ut, si ita donetur, ut post quinquennium manumittatur, posse dici usucapionem sequi.
Dig.39.5.18.3
Ulpianus 71 ad ed.
Labeo ait, si quis mihi rem alienam donaverit inque eam sumptus magnos fecero et sic mihi evincatur, nullam mihi actionem contra donatorem competere: plane de dolo posse me adversus eum habere actionem, si dolo fecit.
Dig.39.5.19pr.
Ulpianus 76 ad ed.
Hoc iure utimur, ut in rebus publicis, cum de donatione quaeritur, illud solum spectetur, utrum ob causam aliquam iustam rei publicae promittat quis vel polliceatur an non, ut, si ob honorem aliquem promittat, teneatur, si minus, non.
Dig.39.5.19.1
Ulpianus 76 ad ed.
Labeo scribit extra causam donationum esse talium officiorum mercedes ut puta: si tibi adfuero, si satis pro te dedero, si qualibet in re opera vel gratia mea usus fueris.
Dig.39.5.19.2
Ulpianus 76 ad ed.
Non potest liberalitas nolenti adquiri.
Dig.39.5.19.3
Ulpianus 76 ad ed.
Si quis dederit pecuniam mutuam titio reddendam seio, cui donatum volebat, deinde titius mortuo donatore seio dedisse proponatur, erit consequens dicere pecuniam seii fieri, sive mortuum scivit sive ignoravit is qui dabat, quia pecunia fuit dantis: sed si quidem ignoravit mortuum, erit liberatus, si sic mutuam pecuniam accepit solvendam seio. si autem mandavero tibi, ut pecuniam titio des, cui donare volebam, et tu ignorans me mortuum hoc feceris, habebis adversus heredes meos mandati actionem: si sciens, non habebis.
Dig.39.5.19.4
Ulpianus 76 ad ed.
Si quis servo pecuniam crediderit, deinde is liber factus eam expromiserit, non erit donatio, sed debiti solutio. idem in pupillo, qui sine tutoris auctoritate debuerit, dicendum est, si postea tutore auctore promittat.
Dig.39.5.19.5
Ulpianus 76 ad ed.
Sed et hae stipulationes, quae ob causam fiunt, non habent donati
onem.
Dig.39.5.19.6
Ulpianus 76 ad ed.
Denique pegasus putabat, si tibi centum spopondero hac condicione, si iurasses te nomen meum laturum, non esse donationem, quia ob rem facta est, res secuta est.
Dig.39.5.20pr.
Marcellus 22 dig.
Si patronus ex debita parte heres instituatur et libertus fidei eius commisit, ut quid daret, et hoc stipulanti fideicommissario promiserit, non erit cogendus solvere, ne pars ex legibus verecundiae patronali debita minuatur.
Dig.39.5.20.1
Marcellus 22 dig.
De illo dubitari potest, qui, quod per falcidiam retinere poterat, voluntatem testatoris secutus spopondit se daturum: sed magis est, ut non possit suae confessioni obviare. quemadmodum enim, si solvisset, fidem testatori suo adimplesse videbatur et nulla ei repetitio concessa fuerat, ita et stipulatione procedente contra fidem testatoris, quam adgnovit, venienti ei merito occurretur.
Dig.39.5.21pr.
Ut mihi donares, creditori meo delegante me promisisti: factum valet, ille enim suum recepit.

Dig.39.5.21.1
Celsus 28 dig. Sed si debitorem meum tibi donationis immodicae causa promittere iussi, an summoveris donationis exceptione necne, tractabitur. et meus quidem debitor exceptione te agentem repellere non potest, quia perinde sum, quasi exactam a debitore meo summam tibi donaverim et tu illam ei credideris. sed ego, si quidem pecuniae a debitore meo nondum solutae sint, habeo adversus debitorem meum rescissoriam in id, quod supra legis modum tibi promisit ita, ut in reliquum tantummodo tibi maneat obligatus: sin autem pecunias a debitore meo exegisti, in hoc, quod modum legis excedit, habeo contra te condictionem.
Dig.39.5.22
Modestinus 8 diff.
Eum, qui donationis causa pecuniam vel quid aliud promisit, de mora solutionis pecuniae usuras non debere, summae aequitatis est, maxime cum in bonae fidei contractibus donationis species non deputetur.
Dig.39.5.23pr.
Modestinus 15 resp.
Modestinus respondit creditorem futuri temporis usuras et remittere et minuere pacto posse nec in ea donatione ex summa quantitatis aliquid vitii incurrere.
Dig.39.5.23.1
Modestinus 15 resp.
Modestinus respondit mente captum donare non posse.
Dig.39.5.24
Iavolenus 14 ex cass.
Fideiussori eius, qui donationis causa pecuniam supra modum legis promisit, exceptio dari debet etiam invito reo, ne, si forte reus solvendo non fuerit, pecuniam fideiussor amittat.
Dig.39.5.25
Iavolenus 6 epist.
Si tibi dederim rem, ut titio meo nomine donares, et tu tuo nomine eam ei dederis, an factam eius putes? respondit, si rem tibi dederim, ut titio meo nomine donares eamque tu tuo nomine ei dederis, quantum ad iuris suptilitatem accipientis facta non est et tu furti obligares: sed benignius est, si agam contra eum qui rem accepit, exceptione doli mali me summoveri.
Dig.39.5.26
Pomponius 4 ad q. muc.
Nuda ratio non facit aliquem debitorem: ut puta quod donare libero homini volumus licet referamus in rationes nostras debere nos, tamen nulla donatio intellegitur.
Dig.39.5.27
Papinianus 29 quaest.
Aquilius regulus iuvenis ad nicostratum rhetorem ita scripsit: " quoniam et cum patre meo semper fuisti et me eloquentia et diligentia tua meliorem reddidisti, dono et permitto tibi habitare in illo cenaculo eoque uti". defuncto regulo controversiam habitationis patiebatur nicostratus et cum de ea re mecum contulisset, dixi posse defendi non meram donationem esse, verum officium magistri quadam mercede remuneratum regulum ideoque non videri donationem sequentis temporis irritam esse. quod si expulsus nicostratus veniat ad iudicem, ad exemplum interdicti, quod fructuario proponitur, defendendus erit quasi loco possessoris constitutus, qui usum cenaculi accepit.
Dig.39.5.28
Papinianus 3 resp.
Hereditatem pater sibi relictam filiae sui iuris effectae donavit: creditoribus hereditariis filia satisfacere debet, vel, si hoc minime faciat et creditores contra patrem veniant, cogendam eam per actionem praescriptis verbis patrem adversus eos defendere.
Dig.39.5.29pr.
Papinianus 10 resp.
Donari videtur, quod nullo iure cogente conceditur.
Dig.39.5.29.1
Papinianus 10 resp. Quidam in iure interrogatus nihil sibi debere tutoris heredes respondit. eum actionem iure amisisse respondi: licet enim non transactionem, sed donationis haec verba esse quis accipiat, attamen eum, qui in iure confessus est, suam confessionem infirmare non posse.
Dig.39.5.29.2
Papinianus 10 resp.
Donationem quidem partis bonorum proximae cognatae viventis nullam fuisse constabat: verum ei, qui donavit ac postea iure praetorio successit, quoniam adversus bonos mores et ius gentium festinasset, actiones hereditarias in totum denegandas respondit:
Dig.39.5.30
Marcianus l.S. de delator.
Nam ei ut indigno aufertur hereditas.
Dig.39.5.31pr.
Papinianus 12 resp.
Donationes in concubinam collatas non posse revocari convenit nec, si matrimonium inter eosdem postea fuerit contractum, ad irritum reccidere quod ante iure valuit. an autem maritalis honor et affectio pridem praecesserit, personis comparatis, vitae coniunctione considerata perpendendum esse respondi: neque enim tabulas facere matrimonium.
Dig.39.5.31.1
Papinianus 12 resp.
Species extra dotem a matre filiae nomine viro traditas filiae quae praesens fuit donatas et ab ea viro traditas videri respondi nec matrem offensam repetitionem habere vel eas recte vindicare, quod vir cavisset extra dotem usibus puellae sibi traditas, cum ea significatione non modus donationis declaretur nec ab usu proprietas separetur, sed peculium a dote puellae distingueretur. iudicem tamen aestimaturum, si mater iure contra filiam offensa eas revocare velit, et verecundiae maternae congruam bonique viri arbitrio competentem ferre sententiam.
Dig.39.5.31.2
Papinianus 12 resp.
Pater, qui filiae, quam habuit in potestate, mancipia donavit et peculium emancipatae non ademit, ex post facto donationem videbatur perfecisse.
Dig.39.5.31.3
Papinianus 12 resp.
Eiusmodi lege deposita in aede arca, ut eam ipse solus qui deposuit tolleret aut post mortem domini aelius speratus, non videri celebratam donationem respondi.
Dig.39.5.31.4
Papinianus 12 resp.
Ratae donationes esse non possunt post crimen perduellionis contractum, cum heredem quoque teneat, etsi nondum postulatus vita decesserit.
Dig.39.5.32
Scaevola 5 resp.
Lucius titius epistulam talem misit: " ille illi salutem. hospitio illo quamdiu volueris utaris superioribus diaetis omnibus gratuito, idque te ex voluntate mea facere hac epistula notum tibi facio": quaero an heredes eius habitatione eum prohibere possunt. respondit secundum ea quae proponerentur, heredes eius posse mutare voluntatem.
Dig.39.5.33pr.
Hermogenianus 6 iuris epit.
Qui id, quod ex causa donationis stipulanti spoponderat, solvi constituit, actione constitutae pecuniae non in solidum, sed in quantum facere potest convenitur: causam enim et originem constitutae pecuniae, non iudicii potestatem praevalere placuit. sed et condemnatus ex causa donationis in actione iudicati non frustra desiderat in quantum facere potest conveniri.

Dig.39.5.33.1 Hermogenianus 6 iuris epit.
Ea lege donationis causa pecunia titio numerata, ut statim donatori mutuo detur, non impeditur dominii translatio: ac propterea isdem nummis donatori creditis novum dominium in his quaeritur.
Dig.39.5.33.2
Hermogenianus 6 iuris epit.
Mutus et surdus donare non prohibentur.
Dig.39.5.33.3
Hermogenianus 6 iuris epit.
Si, cum primus tibi donare vellet et tu donandi secundo voluntatem haberes, primus secundo ex voluntate tua stipulanti promiserit, perficitur donatio et, quia nihil primus secundo, a quo convenitur, donavit, et quidem in solidum, non in id quod facere potest condemnatur. idque custoditur et si delegante eo, qui donationem erat accepturus, creditori eius donator promiserit: et hoc enim casu creditor suum negotium gerit.
Dig.39.5.34pr.
Paulus 5 sent.
Si pater emancipati filii nomine donationis animo pecuniam faeneravit eamque filius stipulatus est, ipso iure perfectam donationem ambigi non potest.
Dig.39.5.34.1
Paulus 5 sent.
Si quis aliquem a latrunculis vel hostibus eripuit et aliquid pro eo ab ipso accipiat, haec donatio inrevocabilis est: non merces eximii laboris appellanda est, quod contemplatione salutis certo modo aestimari non placuit.
Dig.39.5.35pr.
Scaevola 31 dig.
Ad eum, quem manumiserat, epistulam misit in haec verba: " titius sticho liberto suo salutem. cum te manumiserim, peculium quoque tuum omne, quidquid habes tam in nominibus quam in rebus moventibus sive in numerato, me tibi concedere hac epistula manu mea scripta notum tibi facio". eundem libertum testamento ex besse scripsit heredem, sempronium ex triente: nec peculium sticho legavit nec actiones praestari iussit. quaesitum est, utrum in assem sticho actio detur eorundem nominum, quae in peculio habuit, an utrisque heredibus pro portionibus hereditariis. respondit secundum ea quae proponerentur utrisque heredibus pro hereditariis portionibus competere.
Dig.39.5.35.1
Scaevola 31 dig.
Lucius titius fundum maeviae donavit et ante traditionem eundem fundum post dies paucos seio pignori obligavit et intra dies triginta maeviam in vacuam possessionem eiusdem fundi induxit: quaero, an donatio perfecta sit. respondit secundum ea quae proponerentur perfectam: verum creditorem firmam pignoris obligationem habere.
Dig.39.5.35.2
Scaevola 31 dig.
Avia sub nomine labeonis nepotis sui mutuam pecuniam dedit, et usuras semper cepit et instrumenta debitorum a labeone recepit, quae in hereditate eius inventa sunt: quaero, an donatio perfecta esse videatur. respondit, cum debitor labeoni obligatus est, perfectam donationem esse.

Dig.39.6.0. De mortis causa donationibus et capionibus.
Dig.39.6.1pr.
Marcianus 9 inst.
Mortis causa donatio est, cum quis habere se vult quam eum cui donat magisque eum cui donat quam heredem suum.
Dig.39.6.1.1
Marcianus 9 inst.
Sic et apud homerum telemachus donat piraeo.
Dig.39.6.2
Ulpianus 32 ad sab.
Iulianus libro septimo decimo digestorum tres esse species mortis causa donationum ait, unam, cum quis nullo praesentis periculi metu conterritus, sed sola cogitatione mortalitatis donat. aliam esse speciem mortis causa donationum ait, cum quis imminente periculo commotus ita donat, ut statim fiat accipientis. tertium genus esse donationis ait, si quis periculo motus non sic det, ut statim faciat accipientis, sed tunc demum, cum mors fuerit insecuta.
Dig.39.6.3
Paulus 7 ad sab.
Mortis causa donare licet non tantum infirmae valetudinis causa, sed periculi etiam propinquae mortis vel ab hoste vel a praedonibus vel ab hominis potentis crudelitate aut odio aut navigationis ineundae:
Dig.39.6.4
Gaius 1 rer. cott. sive aur.
Aut per insidiosa loca iturus.
Dig.39.6.5
Ulpianus 2 inst.
Aut aetate fessus:
Dig.39.6.6
Paulus 7 ad sab.
Haec enim omnia instans periculum demonstrant.
Dig.39.6.7
Ulpianus 32 ad sab.
Si aliquis mortis causa donaverit et poena fuerit capitis affectus, removetur donatio ut imperfecta, quamvis ceterae donationes sine suspicione poenae factae valeant.
Dig.39.6.8pr.
Ulpianus 7 ad sab.
Qui pretio accepto hereditatem praetermisit, sive ad substitutum perventura sit hereditas, sive ab eo ab intestato successurus, mortis causa capere videtur: nam quidquid propter alicuius mortem obvenit, mortis causa capitur: quam sententiam et iulianus probat et hoc iure utimur. nam et quod a statulibero condicionis implendae causa capitur vel a legatario, mortis causa accipitur: et quod pater dedit propter mortem filii vel cognati, mortis causa capi iulianus scripsit.
Dig.39.6.8.1
Ulpianus 7 ad sab.
Denique et sic posse donari aut, ut, si convaluerit, recipiatur.
Dig.39.6.9
Paulus 3 ad sab.
Omnibus mortis causa capere permittitur, qui scilicet et legata accipere possunt.
Dig.39.6.10
Ulpianus 24 ad sab.
Ei, cui mortis causa donatum est, posse substitui constat in hunc modum, ut promittat alicui, si ipse capere non possit, vel sub alia condicione.
Dig.39.6.11
Ulpianus 33 ad sab.
Mortis causa filii sui pater recte donare poterit etiam constante matrimonio filii.
Dig.39.6.12
Ulpianus 44 ad sab.
Si mulier, ventris nomine per calumniam ut in possessionem mitti desideret, pecuniam accepit, forte dum substituto patrocinatur, ut institutum aliqua ratione excludat, mortis causa eam capere iulianus saepius scribit.
Dig.39.6.13pr.
Iulianus 17 dig.
Si alienam rem mortis causa donavero eaque usucapta fuerit, verus dominus eam condicere non potest, sed ego, si convaluero.
Dig.39.6.13.1
Iulianus 17 dig.
Marcellus notat: in mortis causa donationibus etiam facti quaestiones sunt. nam et sic potest donari, ut omnimodo ex ea valetudine donatore mortuo res non reddatur: et ut reddatur, etiamsi prior ex eadem valetudine donator decesserit, si tamen mutata voluntate restitui sibi voluerit. sed et sic donari potest, ut non aliter reddatur, quam si prior ille qui acceperit decesserit. sic quoque potest donari mortis causa, ut nullo casu sit eius repetitio, id est nec si convaluerit quidem donator.
Dig.39.6.14
Iulianus 18 dig.
Si mortis causa donatus fundus est et in eum impensae necessariae atque utiles factae sint, fundum vindicantes doli mali exceptione summoventur, nisi pretium earum restituant.
Dig.39.6.15
Iulianus 27 dig.
Marcellus notat: cum testamento relinquendi, cui velint, adepti sint filii familias milites liberam facultatem, credi potest ea etiam remissa, quae donationes mortis causa fieri prohibent. paulus notat: hoc et constitutum est et ad exemplum legatorum mortis causa donationes revocatae sunt.
Dig.39.6.16
Iulianus 29 dig.
Mortis causa donatio etiam dum pendet, an convalescere possit donator, revocari potest.
Dig.39.6.17
Iulianus 47 dig.
Etsi debitor consilium creditorum fraudandorum non habuisset, avelli res mortis causa ab eo donata debet. nam cum legata ex testamento eius, qui solvendo non fuit, omnimodo inutilia sint, possunt videri etiam donationes mortis causa factae rescindi debere, quia legatorum instar optinent.
Dig.39.6.18pr.
Iulianus 60 dig.
Mortis causa capimus non tunc solum, cum quis suae mortis causa nobis donat, sed et si propter alterius mortem id faciat: veluti si quis filio vel fratre suo moriente donet maevio ea condicione, ut, si convaluerit alteruter eorum, reddatur sibi res, si decesserit, maneat apud maevium.
Dig.39.6.18.1
Iulianus 60 dig.
Si donaturus mihi mortis causa debitorem tuum creditori meo delegaveris, omnimodo capere videbor tantam pecuniam, quanta a creditore meo liberatus fuero. quod si ab eodem ego stipulatus fuero, eatenus capere existimandus ero, quatenus debitor solvendo fuerit: nam et si convaluisset creditor idemque donator, condictione aut in factum actione debitoris obligationem dumtaxat reciperet.
Dig.39.6.18.2
Iulianus 60 dig.
Titia chirographa debitorum suorum septicii et maevii donatura illis ageriae dedit et rogavit eam, ut ea, si decessisset, illis daret, si convaluisset, sibi redderet: morte secuta maevia titiae filia heres extitit: ageria autem, ut rogata erat, chirographa septicio et maevio supra scriptis dedit. quaeritur, si maevia heres summam, quae debebatur ex chirographis supra scriptis, petat vel ipsa chirographa, an exceptione excludi possit? respondit maeviam vel pacti conventi vel doli mali exceptione summoveri posse.
Dig.39.6.18.3
Iulianus 60 dig.
Qui hominem noxae nomine vel alias obligatum mortis causa acceperit, tantum cepisse intellegendus est, quanti is homo venire potuisset. idem in fundo qui obligatus est observari poterit, ut pretium excutiatur.
Dig.39.6.19
Iulianus 80 dig.
Si filio familias res mortis causa data fuerit et convaluisset, donator actionem de peculio cum patre habet: at si pater familias, cum mortis causa donationem accepisset, in adoptionem se dederit, res ipsa a donatore repetitur. nec huic similis est is, qui rem, quam mortis causa acceperat, alii porro dederit: nam donator huic non rem, sed pretium eius condiceret.
Dig.39.6.20
Iulianus 1 ad urs. ferocem.
Ei, qui non amplius parte capere poterat, legatus est fundus, si decem dedisset heredi: non totam summam is dare debet, ut partem fundi haberet, sed partem dumtaxat pro rata, qua legatum consequitur.
Dig.39.6.21
Iulianus 2 ad urs. ferocem.
Eum, qui ut adiret hereditatem pecuniam accepisset, plerique, in quibus priscus quoque, responderunt mortis causa eum capere.
Dig.39.6.22
Africanus 1 quaest.
In mortis causa donationibus non tempus donationis, sed mortis intuendum est, an quis capere possit.
Dig.39.6.23
Africanus 2 quaest.
Si filio familias mortis causa donatum sit et vivo donatore moriatur filius, pater vivat, quaesitum est, quid iuris sit. respondit morte filii condictionem competere, si modo ipsi potius filio quam patri donaturus dederit: alioquin, si quasi ministerio eius pater usus sit, ipsius patris mortem spectandam esse. idque iuris fore et si de persona servi quaeratur.
Dig.39.6.24
Africanus 9 quaest.
Quod debitori acceptum factum esset mortis causa, si convaluerit donator, etiam tempore liberato ei potest condici: namque acceptilatione interveniente abitum ab iure pristinae obligationis eamque in huius condictionis transfusam.
Dig.39.6.25pr.
Marcianus 9 inst.
Tam is qui testamentum facit quam qui non facit mortis causa donare potest.
Dig.39.6.25.1
Marcianus 9 inst.
Filius familias, qui non potest facere testamentum nec voluntate patris, tamen mortis causa donare patre permittente potest.
Dig.39.6.26
Marcianus 2 reg.
Si qui invicem sibi mortis causa donaverunt pariter decesserunt, neutrius heres repetet, quia neuter alteri supervixit. idem iuris est, si pariter maritus et uxor sibi donaverunt.
Dig.39.6.27
Marcianus 5 reg.
Ubi ita donatur mortis causa, ut nullo casu revocetur, causa donandi magis est quam mortis causa donatio: et ideo perinde haberi debet atque alia quaevis inter vivos donatio. ideoque inter viros et uxores non valet et ideo nec falcidia locum habet quasi in mortis causa donatione.
Dig.39.6.28
Marcellus l.S. resp. Avunculo suo debitori mortis causa donaturus quae debebat ita scripsit tabulae vel chirographum tot ubicumque sunt, inanes esse neque eum solvere debere: quaero, an heredes, si pecuniam ab avunculo defuncti petant, exceptione doli mali tueri se possint. Marcellus respondit posse: nimirum enim contra voluntatem defuncti heres petit ab eo.
Dig.39.6.29
Ulpianus 17 ad ed.
Si mortis causa res donata est et convaluit qui donavit, videndum, an habeat in rem actionem. et si quidem quis sic donavit, ut, si mors contigisset, tunc haberet cui donatum est, sine dubio donator poterit rem vindicare: mortuo eo tunc is cui donatum est. si vero sic, ut iam nunc haberet, redderet, si convaluisset vel de proelio vel peregre redisset, potest defendi in rem competere donatori, si quid horum contigisset, interim autem ei cui donatum est. sed et si morte praeventus sit is cui donatum est, adhuc quis dabit in rem donatori.
Dig.39.6.30
Ulpianus 21 ad ed.
Qui mortis causa donavit, ipse ex paenitentia condictionem vel utilem actionem habet.
Dig.39.6.31pr.
Gaius 8 ad ed. provinc.
Mortis causa capitur, cum propter mortem alicuius capiendi occasio obvenit, exceptis his capiendi figuris quae proprio nomine appellantur. certe enim et qui hereditario aut legati aut fideicommissi iure capit, ex morte alterius nanciscitur capiendi occasionem, sed quia proprio nomine hae species capiendi appellantur, ideo ab hac definitione separantur.
Dig.39.6.31.1
Gaius 8 ad ed. provinc.
Iuliano placet, licet solvendo non sit debitor, cui acceptum latum sit, videri ei mortis causa donatum.
Dig.39.6.31.2
Gaius 8 ad ed. provinc.
Sine donatione autem capitur veluti pecunia, quam statuliber aut legatarius alicui condicionis implendae gratia numerat, sive extraneus sit qui accepit sive heres. eodem numero est pecunia, quam quis in hoc accipit, ut vel adeat hereditatem vel non adeat, quique in hoc accipit pecuniam, ut legatum omittat. sed et dos, quam quis in mortem mulieris a marito stipulatur, capitur sane mortis causa: cuius generis dotes recepticiae vocantur. rursus id, quod mortis causa donatur, aut in periculum mortis datur aut cogitationem mortalitatis, quod nos quandoque morituros intellegimus.
Dig.39.6.31.3
Gaius 8 ad ed. provinc.
Si iusseris mortis causa debitorem tuum mihi aut creditori meo expromittere decem, quid iuris esset quaeritur, si iste debitor solvendo non sit. et ait iulianus, si ego stipulatus fuerim, tantam pecuniam videri me cepisse, in quantum debitor solvendo fuisset: nam et si convaluisset, inquit, donator, obligationem dumtaxat debitoris recipere deberet. si vero creditor meus stipulatus fuerit, tantam videri me pecuniam accepisse, in quantum a creditore meo liberatus essem.
Dig.39.6.31.4
Gaius 8 ad ed. provinc.
Per accepti quoque lationem egens debitor liberatus totam eam pecuniam, qua liberatus est, cepisse videtur.
Dig.39.6.32
Ulpianus 76 ad ed.
Non videtur perfecta donatio mortis causa facta, antequam mors insequatur.
Dig.39.6.33
Paulus 4 ad plaut.
Qui alienam rem mortis causa traditam usucepit, non ab eo videretur cepisse, cuius res fuisset, sed ab eo, qui occasionem usucapionis praestitisset.
Dig.39.6.34
Marcellus 28 dig.
Mortis causa donatio etiam sic constitui potest, ut quid stipuletur in annos singulos quoad viveret, scilicet ut post mortem promissoris incipiat exactio.
Dig.39.6.35pr.
Paulus 6 ad l. iul. et pap.
Senatus censuit placere mortis causa donationes factas in eos, quos lex prohibet capere, in eadem causa haberi, in qua essent, quae testamento his legata essent, quibus capere per legem non liceret. ex hoc senatus consulto multae variaeque quaestiones agitantur, de quibus pauca referamus.
Dig.39.6.35.1
Paulus 6 ad l. iul. et pap.
Donatio dicta est a dono quasi dono datum, rapta a graeco: nam hi dicunt dwron kai dwreisvai.
Dig.39.6.35.2
Paulus 6 ad l. iul. et pap.
Sed mortis causa donatio longe differt ab illa vera et absoluta donatione, quae ita proficiscitur, ut nullo casu revocetur. et ibi qui donat illum potius quam se habere mavult: at is, qui mortis causa donat, se cogitat atque amore vitae recepisse potius quam dedisse mavult: et hoc est, quare vulgo dicatur: " se potius habere vult, quam eum cui donat, illum deinde potius quam heredem suum".
Dig.39.6.35.3
Paulus 6 ad l. iul. et pap.
Ergo qui mortis causa donat, qua parte se cogitat, negotium gerit, scilicet ut, cum convaluerit, reddatur sibi: nec dubitaverunt cassiani, quin condictione repeti possit quasi re non secuta propter hanc rationem, quod ea quae dantur aut ita dantur, ut aliquid facias, aut ut ego aliquid faciam, aut ut lucius titius, aut ut aliquid optingat, et in istis condictio sequitur.

Dig.39.6.35.4 Paulus 6 ad l. iul. et pap.
Mortis causa donatio fit multis modis: alias extra suspicionem ullius periculi a sano et in bona valetudine posito et cui ex humana sorte mortis cogitatio est: alias ex metu mortis aut ex praesenti periculo aut ex futuro, si quidem terra marique, tam in pace quam in bello et tam domi quam militiae multis generibus mortis periculum metui potest. nam et sic potest donari, ut omnimodo ex ea valetudine donatore mortuo res non reddatur, et ut reddatur, etiamsi prior ex eadem valetudine decesserit, si tamen mutata voluntate restitui sibi voluerit. et sic donari potest, ut non aliter reddatur, quam si prior ille qui accepit decesserit. sic quoque potest donari mortis causa, ut nullo casu sit repetitio, id est ne si convaluerit quidem donator.
Dig.39.6.35.5
Paulus 6 ad l. iul. et pap.
Si quis societatem per donationem mortis causa inierit, dicendum est nullam societatem esse.
Dig.39.6.35.6
Paulus 6 ad l. iul. et pap.
Si duobus debitoribus mortis causa donaturus creditor uni acceptum tulit et convaluerit, eligere potest, utri eorum condicat.
Dig.39.6.35.7
Paulus 6 ad l. iul. et pap.
Sed qui mortis causa in annos singulos pecuniam stipulatus est, non est similis ei, cui in annos singulos legatum est: nam licet multa essent legata, stipulatio tamen una est et condicio eius cui expromissum est semel intuenda est.
Dig.39.6.36
Ulpianus 8 ad l. iul. et pap.
Quod condicionis implendae causa datur, licet non ex bonis mortui proficiscitur, capere tamen supra modum non poterit is, cui certum modum ad capiendum lex concessit. certe quod a statulibero condicionis implendae causa datur, indubitate modo lege concesso imputatur: sic tamen, si mortis tempore in peculio id habuit. ceterum si post mortem, vel etiam si alius pro eo dedit, quia non fuit ex his bonis, quae mortis tempore testator habuit, in eadem erunt causa, in qua sunt, quae a legatariis dantur.
Dig.39.6.37pr.
Ulpianus 15 ad l. iul. et pap.
Illud generaliter meminisse oportebit donationes mortis causa factas legatis comparatas: quodcumque igitur in legatis iuris est, id in mortis causa donationibus erit accipiendum.
Dig.39.6.37.1
Ulpianus 15 ad l. iul. et pap.
Iulianus ait: si quis servum mortis causa sibi donatum vendiderit et hoc vivo donatore fecerit, pretii condictionem donator habebit, si convaluisset et hoc donator elegerit. alioquin et ipsum servum restituere compellitur.
Dig.39.6.38
Marcellus 1 ad l. iul. et pap.
Inter mortis causa donationem et omnia, quae mortis causa quis ceperit, est earum rerum differentia: nam mortis causa donatur quod praesens praesenti dat, mortis causa capi intellegitur et quod non cadit in speciem donationis. etenim cum testamento quis suo pamphilum servum suum liberum esse iussit, si mihi decem dederit, nihil mihi donasse videbitur, et tamen, si accepero a servo decem, mortis causa accepisse me convenit. idem accidit, quod quis sit heres institutus, si mihi decem dederit: nam accipiendo ab eo, qui heres institutus est, condicionis explendae eius causa, mortis causa capio.
Dig.39.6.39
Paulus 17 ad plaut.
Si is, cui mortis causa servus donatus est, eum manumisit, tenetur condictione in pretium servi, quoniam scit posse sibi condici, si convaluerit donator.
Dig.39.6.40
Papinianus 29 quaest.
Si mortis causa inter virum et uxorem donatio facta sit, morte secuta reducitur ad id tempus donatio, quo interposita fuisset.
Dig.39.6.41
Papinianus 2 resp.
Quod statuliber uni ex heredibus de peculio dedit, ei qui accepit in falcidiae rationem venit et in hereditatis petitione, item ex trebelliano restituitur. ex peculio autem videtur dari, quod statuliber donatum accepit et dedit. et quod ab alio nomine ipsius eo praesente datur, prope est, ut ab ipso datum intellegatur.
Dig.39.6.42pr.
Papinianus 13 resp.
Seia cum bonis suis traditionibus factis titio cognato donationis causa cessisset, usum fructum sibi recepit et convenit, ut, si titius ante ipsam vita decessisset, proprietas ad eam rediret, si postea superstitibus liberis titii mortua fuisset, tunc ad eos bona pertinerent. igitur si res singulas heredes lucii titii vindicent, doli non inutiliter opponetur exceptio. bonae fidei autem iudicio constituto quaerebatur, an mulier promittere debeat se bona, cum moreretur, filiis titii restituturam. incurrebat haesitatio non extorquendae donationis, quae nondum in personam filiorum initium acceperat. sed numquid interposita cautione prior donatio, quae dominio translato pridem perfecta est, propter legem in exordio datam retinetur, non secunda promittitur? utrum ergo certae condicionis donatio fuit an quae mortis consilium ac titulum haberet? sed denegari non potest mortis causa factam videri. sequitur, ut soluta priore donatione, quoniam seia titio superstes fuit, sequens extorqueri videatur. muliere denique postea diem functa liberi titii si cautionem ex consensu mulieris acceperint, contributioni propter falcidiam ex persona sua tenebuntur.
Dig.39.6.42.1
Papinianus 13 resp.
Cum pater in extremis vitae constitutus emancipato filio quaedam sine ulla condicione redhibendi donasset ac fratres et coheredes eius bonis contribui donationes falcidiae causa vellent, ius antiquum servandum esse respondi: non enim ad alia constitutionem pertinere, quam quae lege certa donarentur et morte insecuta quodammodo bonis auferrentur spe retinendi perempta: eum autem, qui absolute donaret, non tam mortis causa quam morientem donare.
Dig.39.6.43
Nerva 1 resp.
Fulcinius: inter virum et uxorem mortis causa donationem ita fieri, si donator iustissimum mortis metum habeat. neratius: sufficere existimationem donantis hanc esse, ut moriturum se putet: quam iuste nec ne susceperit, non quaerendum. quod magis tuendum est.
Dig.39.6.44
Paulus 1 manual.
Si servo mortis causa donatum sit, videamus, cuius mors inspici debeat, ut sit locus condictioni, domini an ipsius servi. sed magis eius inspicienda est, cui donatum esset. sed tamen post mortem ante apertas tabulas testamenti manumissum haec donatio non sequitur.

Liber Quadragesimus
[ Dig.40.1.0.R rubrica: de manumissionibus ]
Dig.40.2.0 De manumissis vindicta.
Dig.40.3.0. De manumissionibus quae servis ad universitatem pertinentibus imponuntur.
Dig.40.4.0. De manumissis testamento.
Dig.40.5.0. De fideicommissariis libertatibus.
Dig.40.6.0. De ademptione libertatis.
Dig.40.7.0. De statuliberis.
Dig.40.8.0. Qui sine manumissione ad libertatem perveniunt.
Dig.40.9.0. Qui et a quibus manumissi liberi non fiunt et ad legem aeliam sentiam.
Dig.40.10.0. De iure aureorum anulorum.
Dig.40.11.0. De natalibus restituendis.
Dig.40.12.0. De liberali causa.
Dig.40.13.0. Quibus ad libertatem proclamare non licet.
Dig.40.14.0. Si ingenuus esse dicetur.
Dig.40.15.0. Ne de statu defunctorum post quinquennium quaeratur.
Dig.40.16.0. De collusione detegenda.

Dig.40.1.0.R rubrica: de manumissionibus.
Dig.40.1.1
Ulpianus 6 ad sab.
Placuit eum, qui calendis ianuariis natus est, post sextam noctis pridie kalendas, quasi annum vicensimum compleverit, posse manumittere: non enim maiori viginti annis permitti manumittere, sed minorem manumittere vetari: iam autem minor non est, qui diem supremum agit anni vicensimi.
Dig.40.1.2
Ulpianus 17 ad sab.
Si heres deliberante legatario servum legatum manumiserit, mox legatarius repudiaverit, manumissum liberum fore placet.
Dig.40.1.3
Paulus 39 ad ed.
Servus pignori datus, etiamsi debitor locuples est, manumitti non potest.
Dig.40.1.4pr.
Ulpianus 6 disp.
Is qui suis nummis emitur epistula divorum fratrum ad urbium maximum in eam condicionem redigitur, ut libertatem adipiscatur.
Dig.40.1.4.1
Ulpianus 6 disp.
Et primo quidem nummis suis non proprie videtur emptus dici, cum suos nummos servus habere non possit: verum coniventibus oculis credendum est suis nummis eum redemptum, cum non nummis eius, qui eum redemit, comparatur. proinde sive ex peculio, quod ad venditorem pertinet, sive ex adventicio lucro, sive etiam amici beneficio vel liberalitate vel prorogante eo vel repromittente vel se delegante vel in se recipiente debitum redemptus sit, credendum est suis nummis eum redemptum: satis est enim, quod is, qui emptioni suum nomen accommodaverit, nihil de suo impendit.
Dig.40.1.4.2
Ulpianus 6 disp.
Si ab ignoto emptus sit, postea autem pretium suum optulerit, dicendum erit non esse audiendum: ab initio enim hoc agi debet, ut imaginaria fieret emptio et per fidem contractus inter emptorem et servum agatur.
Dig.40.1.4.3
Ulpianus 6 disp.
Sive igitur non hoc ab initio esset actum, ut suis nummis redimeretur, sive hoc acto nummos servus non dedit, cessabit libertas.
Dig.40.1.4.4
Ulpianus 6 disp.
Unde quaeri poterit, si, cum hoc ab initio esset actum, emptor festinavit et pretium numeravit, an postea ei satisfacto servus constitutione uti possit: et puto posse.
Dig.40.1.4.5
Ulpianus 6 disp.
Proinde et si ei nummos prorogavit emptor, cum ei pariaverit, poterit ad libertatem pervenire.
Dig.40.1.4.6
Ulpianus 6 disp.
Sive autem exprimetur in contractu ( velut in emptione) hoc " ut manumittatur" sive non exprimatur, verius est libertatem competere.
Dig.40.1.4.7
Ulpianus 6 disp.
Ergo et si forte quis sic comparaverit suis nummis, ne eum manumittat, benigna est opinio dicentium hunc ad libertatem pervenire, cum et nomen emptionis imaginarius iste emptor accommodet et praeterea nihil ei absit.
Dig.40.1.4.8
Ulpianus 6 disp.
Nihil autem interest, a quo quis suis nummis ematur, a fisco vel civitate vel a privato, cuiusque sit sexus is qui emit. sed et si minor sit viginti annis qui vendidit, interveniet constitutio. nec comparantis quidem aetas spectatur: nam et si pupillus emat, aequum est eum fidem implere, cum sine damno eius hoc sit futurum. idem et si servus est.
Dig.40.1.4.9
Ulpianus 6 disp.
In illis sane servis non intervenit constitutio, qui in totum perduci ad libertatem non possunt, ut puta si exportandus vel hac lege venierit ( vel testamento hanc condicionem acceperat), ne umquam manumitteretur.
Dig.40.1.4.10
Ulpianus 6 disp.
Suis autem nummis redemptus etsi totum pretium non numeravit, ex operis tamen ipsius accesserit aliquid, ut repleri pretium possit, vel si quid suo merito adquisierit, dicendum est libertatem competere.
Dig.40.1.4.11
Ulpianus 6 disp.
Quod si partem suis nummis redimeret, cum partem servi haberet, ad constitutionem non pertinebit, non magis quam qui, cum proprietatem haberet, usum fructum redemit.
Dig.40.1.4.12
Ulpianus 6 disp.
Sed qui, cum fructuarius esset, proprietatem redemit, in ea condicione est, ut ad constitutionem pertineret.
Dig.40.1.4.13
Ulpianus 6 disp.
Sed et si duo servum redemerint, alter propriis nummis, alter nummis servi, dicendum erit constitutionem cessare: nisi forte is qui propriis nummis redemit manumittere fuerit paratus.
Dig.40.1.4.14
Ulpianus 6 disp.
Sed et si partem quis redemit, pars altera ex causa lucrativa accesserit, dicendum erit constitutionem locum habere.
Dig.40.1.5pr.
Marcianus 2 inst.
Si quis dicat se suis nummis emptum, potest consistere cum domino suo, cuius in fidem confugit, et queri, quod ab eo non manumittatur, romae quidem apud praefectum urbis, in provinciis vero apud praesides ex sacris constitutionibus divorum fratrum, sub ea tamen denuntiatione, ut is servus, qui hoc intenderit nec impleverit, in opus metalli detur, nisi forte dominus reddi eum sibi maluerit, utique non maiorem ex ea causa poenam constituturus.
Dig.40.1.5.1
Marcianus 2 inst.
Sed et si rationibus redditis liber esse iussus fuerit, arbiter inter servum et dominum, id est heredem, datur de rationibus excutiendis.
Dig.40.1.6
Alfenus 4 dig.
Servus pecuniam ob libertatem pactus erat et eam domino dederat: dominus prius quam eum manumitteret, mortuus erat testamentoque liberum esse iusserat et ei peculium suum legaverat. consulebat, quam pecuniam domino dedisset ob libertatem, an eam sibi heredes patroni reddere deberent necne. respondit, si eam pecuniam dominus, posteaquam accepisset, in suae pecuniae rationem habuisset, statim desisse eius peculii esse: sed si interea, dum eum manumitteret, acceptum servo rettulisset, videri peculii fuisse et debere heredes eam pecuniam manumisso reddere.
Dig.40.1.7
Alfenus 7 dig.
Duo filii familias peculiares servos separatim uterque habebant: ex his alter servulum suum peculiarem vivo patre manumisit: pater utrique testamento peculium praelegaverat. quaerebatur, servus iste utrum amborum, an eius a quo manumissus erat libertus esset. respondit, si prius testamentum pater fecisset, quam filius eum liberum esse iussisset, unius esse libertum, ideo quod eum quoque in peculio legasse videretur: sed si postea testamentum pater fecisset, non videri eam mentem eius fuisse, ut eum, qui manumissus esset, legaret eumque servum, quoniam praelegatus non esset, mortuo patre amborum servum fuisse.
Dig.40.1.8pr.
Marcianus 13 inst.
Qui poenae servi efficiuntur, indubitate manumittere non possunt, quia et ipsi servi sunt.
Dig.40.1.8.1
Marcianus 13 inst.
Sed nec rei capitalium criminum manumittere servos suos possunt, ut et senatus censuit.
Dig.40.1.8.2
Marcianus 13 inst.
Divus quoque pius calpurnio rescripsit libertates ab eo, qui iam lege cornelia damnatus esset vel, cum futurum prospiceret ut damnaretur, servis datas non competere.
Dig.40.1.8.3
Marcianus 13 inst.
Sed ne quidem illos ad iustam libertatem pervenire divus hadrianus rescripsit, qui ideo manumissi sunt, ut crimini subtraherentur.
Dig.40.1.9
Paulus l.S. reg.
Servus hac lege venditus, ne manumittatur, vel testamento prohibitus manumitti, vel a praefecto vel a praeside prohibitus ob aliquod delictum manumitti ad libertatem perduci non potest.
Dig.40.1.10
Paulus 2 imp. sent. i.C.P.
Aelianus debitor fiscalis euemeriam ancillam ante annos multos emerat hac lege, ut manumitteret, eamque manumiserat: procurator cum bona debitoris non sufficientia quaereret, etiam euemeriae status quaestionem faciebat. placuit non esse iuri fiscali locum, quo omnia bona debitorum iure pignoris tenerentur, quia ea lege empta est, et, si non manumitteretur, ex constitutione divi marci ad libertatem perveniret.
Dig.40.1.11
Paulus 64 ad ed.
Servum, qui sub condicione legatus est, interim heres manumittendo liberum non facit.
Dig.40.1.12
Paulus 50 ad ed.
Lege fabia prohibetur servus, qui plagium admisit, pro quo dominus poenam intulit, intra decem annos manumitti. in hoc tamen non testamenti facti tempus, sed mortis intuebimur.
Dig.40.1.13
Pomponius 1 ex plaut.
Servus furiosi ab adgnato curatore manumitti non potest, quia in administratione patrimonii manumissio non est. si autem ex fideicommissi causa deberet libertatem furiosus, dubitationis tollendae causa ab adgnato tradendum servum, ut ab eo cui traditus esset manumittatur, octavenus ait.
Dig.40.1.14pr.
Paulus 16 ad plaut.
Apud eum, cui par imperium est, manumittere non possumus: sed praetor apud consulem manumittere potest.
Dig.40.1.14.1
Paulus 16 ad plaut.
Imperator cum servum manumittit, non vindictam imponit, sed cum voluit, fit liber is qui manumittitur ex lege augusti.
Dig.40.1.15
Marcellus 23 dig.
Mortis causa servum manumitti posse non est dubitandum. quod non ita tibi intellegendum est, ut ita liber esse iubeatur, ut, si convaluerit dominus, non fiat liber, sed quemadmodum si vindicta eum liberaret absolute, scilicet quia moriturum se putet, mors eius exspectabitur, similiter et in hac specie in extremum tempus manumissoris vitae confertur libertas, durante scilicet propter mortis causae tacitam condicionem) voluntate manumissoris: quemadmodum cum rem ita tradiderit, ut moriente eo fieret accipientis, quae ita demum alienatur, si donator in eadem permanserit voluntate.
Dig.40.1.16
Modestinus 1 reg.
Si consentiente patre filius minor annis viginti servum eius manumiserit, patris faciet libertum et vacat causae probatio ob patris consensum.
Dig.40.1.17
Modestinus 6 reg.
Servi, quos filius familias in castris quaesiit, non in patris familia computabuntur: nec enim pater tales filii servos manumittere poterit.
Dig.40.1.18
Gaius 12 ad l. iul. et pap.
Eum qui venierit venditor et promissor quem promiserit manumittere possunt.
Dig.40.1.19
Papinianus 30 quaest.
Si quis ab alio nummos acceperit, ut servum suum manumittat, etiam ab invito libertas extorqueri potest, licet plerumque pecunia eius numerata sit, maxime si frater vel pater naturalis pecuniam dedit: videbitur enim similis ei qui suis nummis redemptus est.
Dig.40.1.20pr.
Papinianus 10 resp.
Causam minor viginti annis, qui servum donatum manumittendi gratia accepit, ex abundanti probat post divi marci litteras ad aufidium victorinum: etenim, si non manumiserit, ad libertatem servus perveniet.
Dig.40.1.20.1
Papinianus 10 resp.
Non idem in fideicommissaria libertate iuris est, cuius causam minor debet probare: nam libertas nisi ita manumisso non competit.
Dig.40.1.20.2
Papinianus 10 resp.
Puellam ea lege vendidit, ut post annum ab emptore manumitteretur: quod si non manumisisset, convenit, uti manum iniceret aut decem aureos emptor daret. non servata fide nihilo minus liberam ex sententia constitutionis fieri respondit, quoniam manus iniectio plerumque auxilii ferendi causa intervenit: itaque nec pecunia petetur, cum emolumentum legis voluntatem venditoris secutum sit.
Dig.40.1.20.3
Papinianus 10 resp.
Tempore alienationis convenit, ut homo libertatis causa traditus post quintum annum impletum manumitteretur et ut certam mercedem interea menstruam praeberet. condicionem libertati mercedes non facere, sed obsequio temporariae servitutis modum praestitutum esse respondi: neque enim in omnibus libertatis causa traditum comparari statulibero.
Dig.40.1.21
Papinianus 13 resp.
Servum dotalem vir qui solvendo est constante matrimonio manumittere potest: si autem solvendo non est, licet alios creditores non habeat, libertas servi impedietur, ut constante matrimonio deberi dos intellegatur.
Dig.40.1.22
Papinianus 2 def.
Nepos ex filio voluntate avi ut filius voluntate patris potest manumittere, sed manumissus patris vel avi libertus est.
Dig.40.1.23
Paulus 15 resp.
Gaius seius pamphilam hac lege emit, ut intra annum manumitteretur: deinde intra annum seius servus pronuntiatus est: quaero, an ex lege venditionis finito anno pamphila libertatem consecuta sit. paulus respondit, cum ea condicione ancillam emptam domino adquisitam, cum qua condicione venisse proponeretur.
Dig.40.1.24pr.
Hermogenianus 1 iuris epit.
Lege iunia petronia, si dissonantes pares iudicum existant sententiae, pro libertate pronuntiari iussum.
Dig.40.1.24.1
Hermogenianus 1 iuris epit.
Sed et si testes non dispari numero tam pro libertate quam contra libertatem dixerint, pro libertate pronuntiandum esse saepe constitutum est.
Dig.40.1.25
Gaius 1 de manumiss.
Iuris ratio efficit, ut infantibus quoque competat libertas.
Dig.40.1.26
Iavolenus 4 ex post. lab.
Servum furiosum omni genere manumissum ad libertatem perduci putat posse labeo.

Dig.40.2.0. De manumissis vindicta.
Dig.40.2.1
Pomponius 1 ad sab.
Apud praetorem eundemque tutorem posse pupillum ipso auctore manumittere constat.
Dig.40.2.2
Ulpianus 18 ad sab.
Si minor sit annis viginti fructuarius, an consentire libertati possit? et puto consentiendo posse ad libertatem perducere.
Dig.40.2.3
Ulpianus 4 disp.
Si heres servum legatum manumittat, mox repudiet legatarius, retro competit libertas. idemque est et si duobus pure servus legetur et post alterius manumissionem alter repudiaverit: nam et hic retro libertas competit.
Dig.40.2.4pr.
Iulianus 42 dig.
Si pater filio permiserit servum manumittere et interim decesserit intestato, deinde filius ignorans patrem suum mortuum libertatem imposuerit, libertas servo favore libertatis contingit, cum non appareat mutata esse domini voluntas. sin autem ignorante filio vetuisset pater per nuntium et antequam filius certior fieret, servum manumisisset, liber non fit. nam ut filio manumittente servus ad libertatem perveniat, durare oportet patris voluntatem: nam si mutata fuerit, non erit verum volente patre filium manumisisse.
Dig.40.2.4.1
Iulianus 42 dig.
Quotiens dominus servum manumittat, quamvis existimet alienum esse eum, nihilo minus verum est voluntate domini servum manumissum et ideo liber erit. et ex contrario si se stichus non putaret manumittentis esse, nihilo minus libertatem contingere. plus enim in re est, quam in existimatione et utroque casu verum est stichum voluntate domini manumissum esse. idemque iuris est et si dominus et servus in eo errore essent, ut neque ille se dominum nec hic se servum eius putaret.
Dig.40.2.4.2
Iulianus 42 dig.
Minor viginti annis dominus nec communem quidem servum sine consilio recte manumittit. paulus notat: sed si pignori obligatum sibi minor viginti annis manumitti patiatur, recte manumittitur, quia non tam manumittere is quam non impedire manumittentem intellegitur.
Dig.40.2.5
Iulianus 42 dig.
An apud se manumittere possit is qui consilium praebeat, saepe quaesitum est. ego, qui meminissem iavolenum praeceptorem meum et in africa et in syria servos suos manumisisse, cum consilium praeberet, exemplum eius secutus et in praetura et consulatu meo quosdam ex servis meis vindicta liberavi et quibusdam praetoribus consulentibus me idem suasi.
Dig.40.2.6
Iulianus 2 ad urs. ferocem.
Servus communis quin a minoribus viginti annis dominis possit apud consilium manumitti, quamvis unus ex sociis causam adprobaverit, dubium non est.
Dig.40.2.7
Gaius 1 rer. cott. sive aur.
Non est omnino necesse pro tribunali manumittere: itaque plerumque in transitu servi manumitti solent, cum aut lavandi aut gestandi aut ludorum gratia prodierit praetor aut proconsul legatusve caesaris.
Dig.40.2.8
Ulpianus 5 ad ed.
Ego cum in villa cum praetore fuissem, passus sum apud eum manumitti, etsi lictoris praesentia non esset.
Dig.40.2.9pr.
Marcianus 13 inst.
Iusta causa manumissionis est, si periculo vitae infamiaeve dominum servus liberaverit.
Dig.40.2.9.1
Marcianus 13 inst.
Sciendum est, qualiscumque causa probata sit et recepta, libertatem tribuere oportere: nam divus pius rescripsit causas probatas revocari non oportere, dum ne alienum servum possit quis manumittere: nam causae probationi contradicendum, non etiam causa iam probata retractanda est.
Dig.40.2.10
Marcianus 3 reg.
Surdi vel muti patris filius iussu eius manumittere potest: furiosi vero filius non potest manumittere.
Dig.40.2.11
Ulpianus 6 de off. procons.
Si minor annis viginti manumittit, huiusmodi solent causae manumissionis recipi: si filius filiave frater sororve naturalis sit.
Dig.40.2.12
Ulpianus 2 ad l. ael. sent.
Vel si sanguine eum contingit ( habetur enim ratio cognationis):
Dig.40.2.13
Ulpianus libro de off. procons.
Si collactaneus, si educator, si paedagogus ipsius, si nutrix, vel filius filiave cuius eorum, vel alumnus, vel capsarius ( id est qui portat libros), vel si in hoc manumittatur, ut procurator sit, dummodo non minor annis decem et octo sit, praeterea et illud exigitur, ut non utique unum servum habeat, qui manumittit. item si matrimonii causa virgo vel mulier manumittatur, exacto prius iureiurando, ut intra sex menses uxorem eam duci oporteat: ita enim senatus censuit.
Dig.40.2.14pr.
Marcianus 4 reg.
Alumnos magis mulieribus conveniens est manumittere: sed et in viris receptum est satisque est permitti eum manumitti, in quo nutriendo propensiorem animum fecerint.
Dig.40.2.14.1
Marcianus 4 reg.
Sunt qui putant etiam feminas posse matrimonii causa manumittere, sed ita, si forte conservus suus in hoc ei legatus est. et si spado velit matrimonii causa manumittere, potest: non idem est in castrato.
Dig.40.2.15pr.
Paulus 1 ad l. ael. sent.
Etiam condicionis implendae causa minori viginti annis manumittere permittendum est, veluti si quis ita heres institutus sit, si servum ad libertatem perduxerit.
Dig.40.2.15.1
Paulus 1 ad l. ael. sent.
Ex praeterito tempore plures causae esse possunt, veluti quod dominum in proelio adiuvaverit, contra latrones tuitus sit, quod aegrum sanaverit, quod insidias detexerit. et longum est, si exequi voluerimus, quia multa merita incidere possunt, quibus honestum sit libertatem cum decreto praestare: quas aestimare debebit is, apud quem de ea re agatur.
Dig.40.2.15.2
Paulus 1 ad l. ael. sent.
Plures vindicta pariter manumitti possunt et sufficit praesentia servorum, ut vel plures manumitti possint.
Dig.40.2.15.3
Paulus 1 ad l. ael. sent.
Absens quoque causam probare per procuratorem poterit.
Dig.40.2.15.4
Paulus 1 ad l. ael. sent.
Si duo matrimonii causa manumittent, recipi causa non debet.
Dig.40.2.15.5
Paulus 1 ad l. ael. sent.
Hi qui in italia vel alia provincia domicilium habent, apud alterius provinciae praesidem consilio adhibito manumittere possunt.
Dig.40.2.16pr.
Ulpianus 2 ad l. ael. sent.
Illud in causis probandis meminisse iudices oportet, ut non ex luxuria, sed ex affectu descendentes causas probent: neque enim deliciis, sed iustis affectionibus dedisse iustam libertatem legem aeliam sentiam credendum.
Dig.40.2.16.1
Ulpianus 2 ad l. ael. sent.
Si quis minori viginti annis hac lege servum dederit aut pretio accepto vel donationis causa, ut eum liberum faciat, potest ille causam manumissionis istius probare, hoc ipsum allegans legem datam, et perducere ad libertatem: ergo hic debet ostendere hoc inter ipsos actum, ut proinde vel ex lege donationis vel ex affectione eius qui dedit res aestimetur.
Dig.40.2.17
Paulus 50 ad ed.
Apud proconsulem, postquam urbem egressus est, vindicta manumittere possumus: sed et apud legatum eius manumittere possumus.
Dig.40.2.18pr. Paulus 16 ad plaut.
Apud filium familias magistratum manumitti potest, etiamsi ipse filius familias manumittere non potest.
Dig.40.2.18.1
Paulus 16 ad plaut.
Apud collegam suum praetor manumittere non potest.
Dig.40.2.18.2
Paulus 16 ad plaut.
Filius quoque voluntate patris apud patrem manumittere poterit.
Dig.40.2.19
Celsus 29 dig.
Si minor annis apud consilium matrimonii causa praegnatem manumiserit eaque interim pepererit, in pendenti erit, servus an liber sit, quem ea peperit.
Dig.40.2.20pr.
Ulpianus 2 de off. cons.
Si rogatus sit minor viginti quinque annis manumittere per fideicommissum, incunctanter debet ei permitti, nisi si proprium servum rogatus fuit manumittere: hic enim conferenda erit quantitas emolumenti, quae ad eum pervenit ex iudicio eius qui rogavit, cum pretio eorum quos rogatus est manumittere.
Dig.40.2.20.1
Ulpianus 2 de off. cons.
Sed et si hac lege ei servus fuerit donatus, ut manumittatur, permittendum erit manumittere, ne constitutio divi marci superveniens cunctationem consulis dirimat.
Dig.40.2.20.2
Ulpianus 2 de off. cons.
Matrimonii causa manumittere si quis velit et is sit, qui non indigne huiusmodi condicionis uxorem sortiturus sit, erit ei concedendum.
Dig.40.2.20.3
Ulpianus 2 de off. cons.
Mulieri quoque volenti suum filium naturalem vel quem ex supra scriptis manumittere permittendum esse Marcellus scribit.
Dig.40.2.20.4
Ulpianus 2 de off. cons.
Consul apud se potest manumittere, etiamsi evenerit, ut minor annis viginti sit.
Dig.40.2.21
Modestinus 1 pand.
Apud praefectum aegypti possum servum manumittere ex constitutione divi augusti.
Dig.40.2.22
Paulus 12 quaest.
Pater ex provincia ad filium sciens romae agentem epistulam fecit, quae permisit ei, quem vellet ex servis, quos in ministerio secum hic habebat, vindicta liberare: post quam filius stichum manumisit apud praetorem: quaero, an fecerit liberum. respondi: quare non hoc concessum credamus patri, ut permittere possit filio ex his, quos in ministerio haberet, manumittere? solam enim electionem filio concessit, ceterum ipse manumittit.
Dig.40.2.23
Hermogenianus 1 iuris epit.
Manumissio per lictores hodie domino tacente expediri solet, et verba sollemnia licet non dicantur, ut dicta accipiuntur.
Dig.40.2.24
Paulus 2 ad ner.
Pupillus qui infans non est apud consilium recte manumittit. paulus: scilicet tutore auctore, ita tamen, ut peculium eum non sequatur.
Dig.40.2.25
Gaius 1 de manumiss.
Si tutoris habendi causa pupillus manumittat, probationi esse causam fufidius ait. nerva filius contra sentit, quod verius est: namque perabsurdum est in eligendo tutore firmum videri esse iudicium pupilli, cuius in omnibus rebus ut infirmum iudicium tutore auctore regitur.

Dig.40.3.0. De manumissionibus quae servis ad universitatem pertinentibus imponuntur.
Dig.40.3.1
Ulpianus 5 ad sab.
Divus marcus omnibus collegiis, quibus coeundi ius est, manumittendi potestatem dedit:
Dig.40.3.2
Ulpianus 14 ad sab.
Quare hi quoque legitimam hereditatem liberti vindicabunt.
Dig.40.3.3
Papinianus 14 resp.
Servus civitatis iure manumissus non ademptum peculium retinet ideoque debitor ei solvendo liberatur.

Dig.40.4.0. De manumissis testamento.
Dig.40.4.1
Ulpianus 4 ad sab.
Cum saepius datur servo libertas, placet eam favore valere, ex qua pervenit ad libertatem.
Dig.40.4.2
Ulpianus 5 ad sab.
Si quis ita heredem instituerit " titius heres esto. si titius heres non erit, stichus heres esto. stichus liber esto " , non esse stichum liberum aristo ait titio herede existente. mihi videtur posse dici liberum fore, quasi non utique alio gradu acceperit libertatem, sed dupliciter: quo iure utimur.
Dig.40.4.3
Pomponius 1 ad sab.
Nec militi minori annis viginti permittitur posse testamento suo servum manumittere.
Dig.40.4.4pr.
Pomponius 2 ad sab.
Si quis ita scripserit " stichus liber esto eique heres meus decem dato", nulla dubitatio est, quin debeantur etiam, si eum pater familias vivus manumiserit.
Dig.40.4.4.1
Pomponius 2 ad sab.
Sed et si sic: " stichus liber esto" sive statim sive post tempus " eique, cum liber erit, heres meus decem dato", idem dicendum est.
Dig.40.4.4.2
Pomponius 2 ad sab.
Illud constabit, si libertate data sic fuerit legatum " eique, si eum vindicta liberavero, heres meus decem dato", licet ex nimia suptilitate separatum est a testamento, attamen humanitatis intuitu valebit legatum, si vivus eum manumiserit.
Dig.40.4.5
Pomponius 3 ad sab.
In libertatibus levissima scriptura spectanda est, ut, si plures sint, quae manumisso facilior sit, ea levissima intellegatur: sed in fideicommissariis libertatibus novissima scriptura spectatur.
Dig.40.4.6
Ulpianus 18 ad sab.
Si fructuarium dominus proprietatis heredem scripserit et servo sub condicione sit libertas data: quoniam interim fit heredis, confusione facta usus fructus, si extiterit condicio, perveniet ad libertatem.
Dig.40.4.7
Ulpianus 19 ad sab.
Neratius scribit eius, cui libertas sic data est " si mihi nullus filius erit cum moriar, stichus liber esto", impediri libertatem postumo nato. sed dum speratur nasci, utrum in servitute remanere dicimus an vero ex postfacto respondemus retro liberum fuisse nullo filio nato? quod magis arbitror probandum.
Dig.40.4.8
Pomponius 5 ad sab.
Si ita sit scriptum: " stichus, si rationes diligenter tractasse videbitur, liber esto", diligentiam desiderandam, quae domino, non quae servo erit utilis, coniuncta fidei bonae et in reliquis quoque reddendis.
Dig.40.4.9pr.
Ulpianus 24 ad sab.
Si quis ita legatus sit, ut manumittatur, si manumissus non fuerit, liber esse iussus est eique legetur: et libertatem competere et legatum deberi saepe responsum est.
Dig.40.4.9.1
Ulpianus 24 ad sab.
Quod constitutum est vetitum in testamento ad libertatem perduci non posse manumitti, hoc ad eos pertinere puto, qui testatoris fuerunt vel heredis: servo enim alieno id irrogari non poterit.
Dig.40.4.10pr.
Paulus 4 ad sab.
Si peculium praelegatum est et vicarius liber esse iussus sit, liberum eum esse constat. multum enim interest inter genus et speciem: speciem enim eximi de genere placet: quod est in peculio legato et vicario manumisso.
Dig.40.4.10.1
Paulus 4 ad sab.
Si servus legatus liber esse iussus est, liber est. sed si prius liber esse iussus, postea legatus sit, si quidem evidens voluntas sit testatoris, quod ademit libertatem, cum placeat hodie etiam libertatem adimi posse, legato eum cedere puto: quod si in obscuro sit, tunc favorabilius respondetur liberum fore.
Dig.40.4.11pr.
Pomponius 7 ad sab.
Si legato servo fideicommissa libertas relicta est, vel heres vel legatarius eum cogitur manumittere.
Dig.40.4.11.1
Pomponius 7 ad sab.
" si stichus et pamphilus decem dederint, liberi sunto": potest alter quinque dando liber esse, quamvis alter non dederit.
Dig.40.4.11.2
Pomponius 7 ad sab.
Cum testamento servus liber esse iussus est, vel uno ex pluribus heredibus institutis adeunte hereditatem statim liber est.
Dig.40.4.12pr.
Ulpianus 50 ad ed.
Si quis libertatem sub iurisiurandi condicione reliquerit, edicto praetoris locus non erit, ut iurisiurandi condicio remittatur, et merito: nam si quis remiserit condicionem libertatis, ipsam libertatem impedit, dum competere aliter non potest, quam si paritum fuerit condicioni.
Dig.40.4.12.1
Ulpianus 50 ad ed.
Proinde et si legatum quis cum libertate acceperit, non aliter legatum habebit, nisi condicioni iurisiurandi paruerit.
Dig.40.4.12.2
Ulpianus 50 ad ed.
Sed si pure libertatem acceperit, legatum sub iurisiurandi condicione, putat iulianus libro trigensimo primo digestorum remitti ei condicionem iurisiurandi.
Dig.40.4.12.3
Ulpianus 50 ad ed.
Idem puto dicendum et si libertati quoque iniecta condicio sit, sed testator eum vivus manumiserit: nam et hic condicio legati remittetur.
Dig.40.4.13pr.
Ulpianus 5 disp.
Si ita fuerit servis duobus libertas data, si insulam aedificaverint vel si statuam posuerint, dividi haec condicio non poterit. solummodo illud habebit dubitationem, an altero faciente satisfactum voluntati videatur ideoque ad libertatem perveniat: quod magis est, nisi aliud expressit testator. faciendo tamen sibi condicionem implevit, alteri non: quin immo extinguitur ei condicio: nec enim amplius parere condicioni potest, cum semel expleta sit.
Dig.40.4.13.1
Ulpianus 5 disp.
Idem quaeri potest et si fabris duobus vel pictoribus, si membrum depinxissent vel si fabricassent navem, quid adscriptum sit: nam voluntatis erit quaestio, num alteri alterius facti condicionem iunxerit: quae res efficit, ut, quod alter cessat, alteri quoque, qui facere paratus est, condicio deficiat. quod si ex his, quae scripsit vel dixit, ostenditur contentus esse testator vel alterum facere, res erit expedita: nam alter faciendo aut et sibi et socio proderit aut sibi tantum, prout voluisse testatorem apparuerit.
Dig.40.4.13.2
Ulpianus 5 disp.
Haec quaestio et in eo tractatur, si quis libertatem dederit servis duobus, si rationes reddiderint. iulianus enim tractat, si alter reddere sit paratus, alter non sit, an alter per alterum impediatur: et rectissime ait, si quidem separatim rationes gesserunt, sufficere ad libertatem adipiscendam ei qui suas rationes reddit: si vero simul, non alias videri alterum paruisse, nisi utriusque reliqua exsolverit. in reliquis accipere debemus, ut et ipsa volumina rationum reddantur.
Dig.40.4.13.3
Ulpianus 5 disp.
Sed et si ancilla cum filiis libera esse iussa sit, etsi nullos habeat, erit libera: vel si habeat quidem, filii autem eius ad libertatem pertinere non possint, idem erit dicendum: et si ipsa libera esse non possit, filii tamen eius pervenient ad libertatem. nam haec adiectio " cum filiis" non facit condicionem, nisi mihi proponas aliam sententiam testatoris fuisse: tunc enim pro condicione erunt haec verba accipienda. condicionem autem non facere argumento est et edictum praetoris, quo ita cavetur " ventrem cum liberis in possessionem esse iubebo " : placet enim, etsi nulli liberi sint, ventrem tamen ex edicto in possessionem mittendum.
Dig.40.4.14
Ulpianus 8 disp.
Cum servus pure liber scribitur et heres sub condicione, placet deficiente condicione habere eum libertatem.
Dig.40.4.15
Iulianus 32 dig.
" stichum sempronio do lego. si sempronius stichum intra annum non manumiserit, idem stichus liber esto". quaesitum est, quid iuris sit. respondit hoc modo libertate data " si sempronius non manumiserit, stichus liber esto" sempronium, nisi manumiserit, nihil iuris in stichum habiturum, sed liberum eum futurum.
Dig.40.4.16
Iulianus 36 dig.
Si ita scriptum fuerit: " cum titius annorum triginta erit, stichus liber esto eique heres meus fundum dato" et titius, antequam ad annum trigensimum perveniret, decesserit, sticho libertas competet, sed legatum non debebitur. nam favore libertatis receptum est, ut mortuo titio tempus superesse videretur, quo impleto libertas contingeret: circa legatum defecisse condicio visa est.
Dig.40.4.17pr.
Iulianus 42 dig.
Libertas, quae in ultimum vitae tempus confertur, veluti " stichus cum morietur, liber esto", nullius momenti existimanda est. haec autem scriptura " stichus si capitolium non ascenderit, liber esto" ita accipienda est " si cum primum potuerit, capitolium non ascenderit": isto enim modo perveniet stichus ad libertatem, si facultate data ascendendi capitolium abstinuerit.
Dig.40.4.17.1
Iulianus 42 dig.
Hac scriptura testamenti " pamphilus liber esto, ita ut filiis meis rationem reddat" an sub condicione libertas data videretur, quaesitum est. respondi pure quidem datam libertatem et illam adiectionem " ita ut rationes reddat" condicionem libertati non inicere: tamen quia manifesta voluntas testantis exprimeretur, cogendum eum ad rationes reddendas.
Dig.40.4.17.2
Iulianus 42 dig.
Post annos indistincte liber esse iussus post biennium liber erit: idque et favor libertatis exigit, et verba patiuntur: nisi si aliud sensisse patrem familias manifestissimis rationibus is, a quo libertas relicta est, probaverit.
Dig.40.4.18pr.
Iulianus 2 ad urs. ferocem.
Qui duos heredes instituebat, post alterius mortem servum liberum esse iusserat: is ex cuius morte libertas pendebat, vivo testatore decesserat. sabinus respondit liberum futurum.
Dig.40.4.18.1
Iulianus 2 ad urs. ferocem.
Haec condicio " cum moriar, liber esto" vitae tempus complectitur et idcirco inutilis esse videtur. sed melius est verba benignius interpretari, ut post mortem suam videatur testator ei libertatem reliquisse.
Dig.40.4.18.2
Iulianus 2 ad urs. ferocem.
Sed multo magis haec " ad annum liber esto" vel ita accipi potest " post annum, quam moriar, liber esto" et, licet hoc modo accipiatur " post annum, quam hoc testamentum factum erit, liber esto", si evenerit, ut intra annum testator decedat, inutilis non erit.
Dig.40.4.19
Iulianus 3 ad urs. ferocem.
Quidam heredem suum rogaverat, ut servum manumitteret: deinde, si heres eum non manumiserit, liberum eum esse iusserat eique legaverat: heres eum manumisit. plerique existimant hunc ex testamento libertatem consequi: secundum hoc legatum quoque ei debetur.
Dig.40.4.20
Africanus 1 quaest.
Servos legavit et cavit ita: " rogo, si te promeruerunt, dignos eos libertate existimes". praetoris hae partes sunt, ut cogat libertatem praestari, nisi si quid tale hi servi admiserint, ut indigni sint, quo libertatem consequantur, non etiam ut talia officia ab his exigantur, pro quibus libertatem mereri debent. arbitrium tamen eius erit qui rogatus sit, quo tempore quemque velit manumittere, ita ut, si vivus non manumisisset, heres eius statim libertatem praestare cogatur.
Dig.40.4.21
Africanus 4 quaest.
" stichus, immo pamphilus liber esto". pamphilum liberum futurum respondit: quodammodo enim emendasse errorem suum testatorem. idemque iuris fore etiam, si ita scriptum fuerit: " stichus liber esto, immo pamphilus liber esto".
Dig.40.4.22
Africanus 9 quaest.
Qui filium impuberem heredem instituit, stichum ratione argenti, quod sub cura eius esset, reddita liberum esse iusserat: is servus parte argenti subtracta cum tutore divisit atque ita tutor ei parem rationem adscripsit. consultus, an stichus liber esset, respondit non esse liberum: nam quod alioquin placeat, si statuliber pecuniam dare iussus tutori det vel per tutorem stet, quo minus condicioni pareatur, pervenire eum ad libertatem, ita accipiendum, ut bona fide et citra fraudem statuliberi et tutoris id fiat, sicut et in alienationibus rerum pupillarium servatur. itaque et si offerente statulibero pecuniam tutor in fraudem pupilli accipere nolit, non aliter libertatem contingere, quam si servus fraude careat. eademque et de curatore dicenda. item quaesitum est, rationem argenti reddere iussus in quem modum intellegendus sit condicioni paruisse, id est an, si quaedam vasa sine culpa eius perierint atque ita reliqua vasa heredi bona fide adsignaverit, perveniat ad libertatem. respondit perventurum: nam sufficere, si ex aequo et bono rationem reddat: denique quam rationem bonus pater familias reciperet, ea heredi reddita impletam condicionem videri.
Dig.40.4.23pr.
Marcianus 1 inst.
Testamento manumissus ita demum fit liber, si testamentum valeat et ex eo adita sit hereditas, vel si quis omissa causa testamenti ab intestato possideat hereditatem.
Dig.40.4.23.1
Marcianus 1 inst.
Testamento data libertas competit pure quidem data statim, quam adita fuerit hereditas vel ab uno ex heredibus: si in diem autem libertas data est vel sub condicione, tunc competit libertas, cum dies venerit vel condicio extiterit.
Dig.40.4.24
Gaius 1 rer. cott. sive aur.
Nominatim videntur liberi esse iussi, qui vel ex artificio vel officio vel quolibet alio modo evidenter denotati essent, veluti " dispensator meus" " cellarius meus" " cocus meus" " pamphili servi mei filius".
Dig.40.4.25
Ulpianus 4 reg.
Testamento liber esse iussus tum fit liber, cum adita fuerit hereditas qualibet ex parte, si modo ab eo gradu, quo liber esse iussus est, adita fuerit et pure quis manumissus sit.
Dig.40.4.26
Marcianus 1 reg.
Divus pius et divi fratres favorabiliter rescripserunt, cum servo cum libertate substituto legatum erat, si heres non esset, non adscripta libertate, perinde haberi, atque si adscripta esset et libertas.
Dig.40.4.27
Paulus 1 ad l. ael. sent.
Qui potuerint apud consilium manumittendo ad libertatem perducere, possunt etiam necessarium heredem facere, ut haec ipsa necessitas probabilem faciat manumissionem.
Dig.40.4.28
Paulus l.S. de iure codicill.
" stichus, si codicillis eum non vetuero liberum esse, liber esto": sic est atque si diceret: " stichus, si in capitolium non ascendero, liber esto": nam et heres sic institui potest.
Dig.40.4.29
Scaevola 23 dig.
Uxorem praegnatem repudiaverat et aliam duxerat: prior enixa filium exposuit: hic sublatus ab alio educatus est nomine patris vocitatus usque: ad vitae tempus patris tam ab eo quam a matre, an vivorum numero esset, ignorabatur: mortuo patre testamentoque eius, quo filius neque exheredatus neque heres institutus sit, recitato filius et a matre et ab avia paterna adgnitus hereditatem patris ab intestato quasi legitimus possidet. quaesitum est, hi qui testamento libertatem acceperunt utrum liberi an servi sint. respondit filium quidem nihil praeiudicii passum fuisse, si pater eum ignoravit, et ideo, cum in potestate et ignorantis patris esset, testamentum non valere. servi autem manumissi si per quinquennium in libertate morati sunt, semel datam libertatem infirmari contrarium studium favore libertatis est.
Dig.40.4.30
Ulpianus 19 ad ed.
Si servi qui apud hostes sunt liberi esse iussi sunt, ad libertatem perveniunt, quamvis neque testamenti neque mortis tempore testantis, sed hostium fuerunt.
Dig.40.4.31
Paulus 26 ad ed.
Cum ex pluribus eodem nomine servis unus liber iussus non appareat qui sit, nullus liber est.
Dig.40.4.32
Ulpianus 65 ad ed.
Sciendum est necessario herede existente, quamvis se abstineat, tamen libertates competere, si modo non in fraudem legis aeliae sentiae datae fuerint.
Dig.40.4.33
Paulus 12 quaest.
Libertas ad tempus dari non potest,
Dig.40.4.34
Paulus 74 ad ed.
Ideoque si ita scriptum sit " stichus usque ad annos decem liber esto", temporis adiectio supervacua est.
Dig.40.4.35
Paulus 50 ad ed.
Servius existimabat iis posse servis dari testamento directam libertatem, qui utroque tempore, et quo testamentum fit et quo moritur, testatoris fuerunt: quae sententia vera est.
Dig.40.4.36
Paulus 7 ad plaut.
Servum testamento ita manumisi: " si iuraverit se cornelio filio meo decem operarum daturum, liber esto": quaeritur, quid iuris sit. et sciendum est iurando servum condicionem implere, sed non teneri operarum nomine, quia nisi post manumissionem iuret, non obligatur.
Dig.40.4.37
Paulus 9 ad plaut.
Nominatim codicillis manumissus videtur servus, cuius nomen testamento continetur.
Dig.40.4.38
Paulus 12 ad plaut.
Libertas testamento servo ita dari potest: " cum per leges licebit, liber esto".
Dig.40.4.39
Paulus 16 ad plaut.
" stichus servus meus, si eum heres alienaverit, liber esto": inutiliter libertas datur, quia in id tempus confertur, quo alienus futurus sit. nec contrarium est, quod statuliber, etiamsi venierit, ex testamento libertatem consequitur: quippe utiliter libertas data facto heredis non peremitur. aut quid in legato eo modo dato dicemus? diversum enim nulla ratione dicetur: nam inter libertatem et legatum, quantum ad hanc causam, nihil distat. igitur nec sic recte dabitur libertas " si heredis mei esse desierit, liber esto", quia nullum casum utilem habet.
Dig.40.4.40pr.
Pomponius 5 ex plaut.
Iulianus ait, cum idem homo et per fideicommissum detur alicui et liber esse iubeatur, heredem libertatem praestare debere: non enim cogetur, inquit, ex causa fideicommissi aestimationem sufferre, cum debitam libertatem reddiderit.
Dig.40.4.40.1
Pomponius 5 ex plaut.
Sed et cum sub condicione servo libertas per fideicommissum detur et ipse praesenti die daretur, non aliter tradere eum cogetur, quam ut caveatur existente condicione libertati eum restitutum iri: nam in omnibus fere causis fideicommissas libertates pro directo datis habendas. sed ofilius aiebat, si adimendi legati causa fideicommissam libertatem testator dedisset, ea vera esse: si vero onerari heredem a testatore legatarius ostenderit, aestimationem nihilo minus legatario praestandam.
Dig.40.4.41pr.
Pomponius 7 ex plaut.
Si ita fuerit libertas relicta: " stichus servus meus anno duodecimo, postquam ego mortuus ero, liber esto", verisimile est principio duodecimi anni eum liberum esse, nam hoc mortuum sensisse. et inter hos sermones " duodecimo anno" et " post duodecim annos" multum interest et ita loqui solemus. duodecimus annus est, cum quantulumlibet ex duodecimo anno venisset aut praeterisset, et qui duodecimo anno liber esse iubetur, omnibus anni diebus liber esse iussus est.
Dig.40.4.41.1
Pomponius 7 ex plaut.
Sed si ita sit scriptum in testamento: " stichus servus meus heredi meo mille nummos anno biennio triennio, postquam ego mortuus ero, si solverit satisve fecerit, liber esto", non potest is servus nisi triennio praeterito liber esse, nisi praesentem eam pecuniam solvat aut satisfaciat: compensanda etenim est heredi libertatis celeritas praematurae pecuniarum solutioni.
Dig.40.4.41.2
Pomponius 7 ex plaut.
Labeo scribit, si sic libertas relicta sit: " stichus intra annum, postquam mortuus ero, liber esto", statim eum liberum esse: nam et si ita sit: " si intra annum decimum heredi meo dederit, liber esto", statim solvendo eo liberum esse sine mora futurum.
Dig.40.4.42
Marcellus 16 dig.
Si quis ita scripserit " illum illius libertum esse volo", et servus libertatem petere potest et ille, ut habeat libertum.
Dig.40.4.43
Modestinus l.S. de manumiss.
Libertates directae et testamento et codicillis testamento confirmatis recte dantur, fideicommissae et ab intestato et codicillis non confirmatis relinqui possunt.
Dig.40.4.44
Modestinus 10 resp.
Maevia decedens servis suis nomine sacco et eutychiae et irenae sub condicione libertatem reliquit his verbis: " saccus servus meus et eutychia et irene ancillae meae omnes sub hac condicione liberi sunto, ut monumento meo alternis mensibus lucernam accendant et sollemnia mortis peragant": quaero, cum adsiduo monumento maeviae saccus et eutychia et irene non adsint, an liberi esse possunt. modestinus respondit neque contextum verborum totius scripturae neque mentem testatricis eam esse, ut libertas sub condicione suspensa sit, cum liberos eos monumento adesse voluit: officio tamen iudicis eos esse compellendos testatricis iussioni parere.
Dig.40.4.45
Modestinus libro pand.
Quod volgo dicitur sub pluribus condicionibus data libertate levissimam condicionem spectandam esse, ita verum est, si separatim condiciones sint datae: quod si coniunctim datae sunt, nisi omnibus paruerit, liber non erit.
Dig.40.4.46
Pomponius 7 ex var. lect.
Aristo neratio appiano rescripsit, testamento liber esse iussus, cum annorum triginta esset, antequam ad eam aetatem perveniret si in metallum damnatus sit ac postea revocetur, sine dubitatione cum libertate legatum ad eum pertinere neque metallorum poena ius eius mutari: nec aliud, si heres esset sub condicione institutus: futurum enim eum etiam necessarium.
Dig.40.4.47pr.
Papinianus 6 quaest.
Cum ex falsis codicillis per errorem libertas, licet non debita, praestita tamen ab herede fuisset, viginti solidos a singulis hominibus inferendos esse heredi princeps constituit.
Dig.40.4.47.1
Papinianus 6 quaest.
Sed et si condicionis implendae gratia servum institutus manumiserit ac postea filius de inofficioso agendo tenuerit vel testamentum falsum fuerit pronuntiatum, consequens erit idem in hac specie fieri, quod in falsis codicillis constitutum est.
Dig.40.4.48
Papinianus 10 quaest.
Si socius testamento libertatem ita dederit: " pamphilus, si eum socius manumiserit, liber esto", servius respondit socio manumittente communem fieri libertum familiae atque manumissoris: neque enim novum aut incognitum est vario iure communi mancipio libertatem optingere.
Dig.40.4.49
Papinianus 6 resp.
Testamento militis ita manumissam " samiam in libertate esse iussi" directam libertatem iure militiae cepisse placuit.
Dig.40.4.50pr.
Papinianus 9 resp.
Quod divo marco pro libertatibus conservandis placuit, locum habet irrito testamento facto, si bona venitura sint: alioquin vacantibus fisco vindicatis non habere constitutionem locum aperte cavetur.
Dig.40.4.50.1
Papinianus 9 resp.
Servos autem testamento manumissos, ut bona suscipiant, iure cautionem idoneam offerre, non minus quam ceteros defuncti libertos aut extrarios declaravit: quod beneficium, minoribus annis heredibus scriptis auxilium bonis praestitutum more solito desiderantibus, non aufertur.
Dig.40.4.51pr.
Papinianus 14 resp.
Testamento centurio servos suos venire prohibuit ac petit, prout quisque meruisset, eos manumitti. libertates utiliter datas respondit, cum, si nemo servorum offenderit, omnes ad libertatem pervenire possunt: quibusdam autem per offensam exclusis residui in libertatem perveniunt.
Dig.40.4.51.1
Papinianus 14 resp.
Cum ita testamento adscriptum esset: " servi, qui sine offensa fuerunt, liberi sunto", condicionem adscriptam videri placuit, cuius interpretationem talem faciendam, ut de his in libertate danda cogitasse non videatur, quos poena coercuit aut ab honore ministrandi vel administrandae rei negotio removit.
Dig.40.4.52
Paulus 12 quaest.
Imperatores missenio frontoni: " testamento militis his verbis adscripta libertate: " " stephanum servum meum liberum esse volo"" vel " " iubeo"" adita hereditate libertas competit: et ideo ea, quae postea adiecta sunt: " " sic tamen, ut cum herede meo sit quo usque invenis sit: quod si noluerit aut contempserit, iure servitutis teneatur"" ad revocandam libertatem, quae competit, non sunt efficacia". idem et in paganorum testamentis observatur.
Dig.40.4.53
Paulus 15 resp.
Lucius titius servo libertatem dedit, si rationem actus sui ex fide dedisset gaio seio filio suo: cum annos pubertatis egressus fuisset gaius seius, a curatoribus eiusdem conventus servus etiam apud iudicem omnibus satisfecit: exacta condicione a curatoribus pronuntiatum est liberum eum esse: nunc gaius seius filius testatoris negat curatoribus suis recte pecuniam illatam: quaero, an iure soluta sit quantitas. paulus respondit curatoribus quidem adulescentis reliquam rationem, ut condicio testamento adscripta impleatur, non iure exsolutam videri: sed si praesente adulescente pecunia illata est vel in rationibus eius relata, impletam condicionem videri, ac si ipsi soluta fuisset.
Dig.40.4.54pr.
Scaevola 4 resp.
Qui habebat servum cratistum, testamento ita cavit: " servus meus cratinus liber esto": quaero, an servus cratistus ad libertatem pervenire possit, cum testator servum cratinum non habebat, sed hunc solum cratistum. respondit nihil obesse, quod in syllaba errasset.
Dig.40.4.54.1
Scaevola 4 resp.
Scripti testamento heredes ante aditam hereditatem pacti sunt cum creditoribus, ut parte dimidia contenti essent, et ita decreto a praetore interposito hereditatem adierunt: quaero, an libertates in eo testamento datae competierunt. respondit, si testator fraudandi consilium non habuisset, competere libertates.
Dig.40.4.55pr.
Maecenatus 2 fideic.
Libertate sub condicione data huc iam decursum est, ut, si per statuliberum non stet, quominus condicioni pareat, quamvis ne per heredem quidem stet, tamen ad libertatem perveniat. quod credo responderi oportere et si per fideicommissum utique hereditariis servis libertas data fuerit.
Dig.40.4.55.1
Maecenatus 2 fideic.
Non absurde et de heredis servis idem dicetur.
Dig.40.4.55.2
Maecenatus 2 fideic.
De his autem, quos redimendos habebit, non iuste dubitamus, siquidem eo casu iniquum erit heredem perinde compelli debere redimere eos, atque si condicio impleta esset, quod forte dominus prohiberet condicioni parere, ut et pretium perciperet et in condicionem non rogaret.
Dig.40.4.56
Paulus 1 fideic.
Si quis servo testamento dederit libertatem et directo et per fideicommissum, in potestate servi est, utrum velit ex directo an ex fideicommisso ad libertatem pervenire: et ita marcus imperator rescripsit. Dig.40.4.57
Gaius 3 de manumiss.
Si locuples egenti heres exstiterit, videamus, an ea res testamento datis libertatibus proficiat, ut creditores fraudari non videantur. et sane sunt quidam, qui, cum heres locuples existeret, tale esse crediderunt, quale, si ipse testator adauctis postea facultatibus decessisset. sed mihi traditum est hoc iure nos uti, ut ad rem non pertineat, locuples an egens heres extiterat, sed quarum facultatium testator decesserit. quam sententiam iulianus adeo sequitur, ut existimet ne eum quidem libertatem consecuturum, quem is, qui solvendo non esset, ita liberum esse iussisset: " cum aes alienum solutum erit, stichus liber esto". sed non hoc est consequens sabini et cassii sententiae, quam et ipse sequi videtur, qui existimant consilium quemque manumittentis spectare debere: nam qui sub ea condicione servum suum liberum esse iubet, adeo sine fraudis consilio liberum esse iubet, ut apertissime curare videatur, ne creditores sui fraudarentur.
Dig.40.4.58
Maecenatus 3 fideic.
Verum est eum, qui liber esse iussus esset, alienatum a testatore, si ante aditam eius hereditatem rursus hereditarius fieret, mox adiretur hereditas, ad libertatem pervenire.
Dig.40.4.59pr.
Scaevola 23 dig.
Titia servis quibusdam et ancillis nominatim directas libertates dedit, deinde ita scripsit: " et pedisequas omnes, quarum nomina in rationibus meis scripta sunt, liberas esse volo". quaesitum est, an eutychia, quae testamenti facti tempore inter pedisequas libertatem acceperat, mortis autem tempore inveniatur actori in contubernio tradita, ex generali capite pedisequarum libertatem consequi posset. respondit nihil impediri libertatem pedisequae, quod mortis demum tempore pedisequa esse desiit.
Dig.40.4.59.1
Scaevola 23 dig.
Puram et directam domini sui testamento libertatem stichus acceperat et ex hereditate multa per fraudem amovisse dicitur: quaesitum est, an non ante in libertatem proclamare debeat, quam ea, quae ex hereditate amovisse probari poterit, heredibus restitueret. respondit secundum ea, quae proponerentur, eum de quo quaereretur liberum esse. claudius: videtur absolvisse et id de quo quaeritur: nam heredibus satis consultum est edicto de furtis.
Dig.40.4.59.2
Scaevola 23 dig.
Lucius titius testamento suo ita cavit: " onesiphore, nisi diligenter rationem excusseris, liber ne esto": quaero, an onesiphorus ex his verbis libertatem sibi vindicare possit. respondit verbis, quae proponerentur, libertatem adimi potius quam dari.
Dig.40.4.60
Scaevola 24 dig.
Testamento ita cavit: " eudoni boulomai dovynai nomismata xilia, epei efvasen gennyvynai meta to tyn mytera autou genesvai eleuveran" : quaero, an, si eudo non probet se post manumissionem matris suae natum, possit his verbis testamenti libertatem consequi. respondit non oportere eiusmodi consultationem praeiudicium parare.
Dig.40.4.61pr.
Pomponius 11 epist.
Scio quosdam efficere volentes, ne servi sui umquam ad libertatem perveniant, hactenus scribere solitos: " stichus cum moreretur, liber esto". sed et iulianus ait libertatem, quae in ultimum vitae tempus conferatur, nullius momenti esse, cum testator impediendae magis quam dandae libertatis gratia ita scripsisse intellegitur. et ideo etiam si ita sit scriptum: " stichus si in capitolium non ascenderit, liber esto", nullius momenti hoc esse, si apparet in ultimum vitae tempus conferri libertatem testatorem voluisse, nec mucianae cautioni locum esse.
Dig.40.4.61.1
Pomponius 11 epist.
Et si ita in testamento scriptum fuerit " stichus, si capuam ierit, liber esto", aliter liberum non esse, quam si capuam ierit.
Dig.40.4.61.2
Pomponius 11 epist. Hoc amplius octavenus aiebat, si
quis in testamento sub qualibet condicione libertate servo data ita scripsisset " ante condicionem nolo eum ab herede liberum fieri", nihil valere hanc adiectionem.

Dig.40.5.0. De fideicommissariis libertatibus.
Dig.40.5.1
Ulpianus 14 ad ed.
Si quidam ex his, qui fideicommissam libertatem debeant, praesentes sint, alii ex iusta causa absint, alii latitent, perinde is cui fideicommissaria libertas relicta est liber erit, atque si soli, qui adessent et qui ex iusta causa abessent, rogati essent: pars ergo latitantis his proficit.
Dig.40.5.2
Ulpianus 60 ad ed.
Si quis intestatus decedens codicillis dedit libertates neque adita sit ab intestato hereditas, favor constitutionis divi marci debet locum habere et hoc casu, quae iubet libertatem competere servo et bona ei addici, si idonee creditoribus caverit de solido, quod cuique debetur, solvendo:
Dig.40.5.3
Ulpianus 65 ad ed.
In quem etiam utiles actiones plerumque creditoribus competunt.
Dig.40.5.4pr.
Ulpianus 60 ad ed.
Ergo quamdiu incertum sit, utrum existat successor an non, cessabit constitutio: cum certum esse coeperit, tunc erit constitutioni locus.
Dig.40.5.4.1
Ulpianus 60 ad ed.
Si is qui in integrum restitui potest abstinuerit se hereditate, an, quamdiu potest in integrum restitui, existimamus constitutionem cessare, quia non est certum ab intestato neminem successorem exstare? est tamen verius admittendam constitutionem.
Dig.40.5.4.2
Ulpianus 60 ad ed.
Quid ergo, si post addictionem libertatium conservandarum causa factam in integrum sit restitutus? utique non erit dicendum revocari libertates, quae semel competierunt.
Dig.40.5.4.3
Ulpianus 60 ad ed.
Illud videamus, utrum praesentes esse debent qui libertatem acceperunt an vero non: et cum invitis illis possunt bona propter libertatem addici, utique etiam absentibus.
Dig.40.5.4.4
Ulpianus 60 ad ed.
Quid ergo, si quidam praesentes sint, quidam absentes? videamus, an etiam absentibus competat libertas. et potest dici exemplo aditae hereditatis competere libertatem etiam absentibus.
Dig.40.5.4.5
Ulpianus 60 ad ed.
Si ex die data sit libertas, an dies exspectandus sit? et puto exspectandum: ante ergo non addicentur. quid deinde, si sub condicione data sit libertas? et si quidem aliquae pure, aliquae sub condicione, utique addici statim possunt: si omnes sub condicione, quid consequens erit dicere? utrum exspectandum, ut condicio existat, an vero statim addicimus, tunc demum competitura libertate, si exstiterit condicio? quod magis erit probandum. addictis itaque bonis directae libertates pure datae statim competunt, ex die, cum dies venerit, condicionales, cum condicio extiterit: nec erit ab re existimare etiam pendente condicione libertatium, licet omnes sub condicione datae sint, constitutionem locum habere: ubi enim libertatis spes est, ibi dicendum est vel modica data occasione, quod sine damno creditorum futurum est, addictionem admittendam.
Dig.40.5.4.6
Ulpianus 60 ad ed.
Si sub condicione dandorum decem libertas data sit, sive heredi dare iussus sit qui libertatem accepit sive non sit dictum cui, an dando ei cui bona addicenda sunt perveniat ad libertatem, quaeri potest: et magis est, ut ei dare debeat, cui bona addicta sint, quasi translata condicio videatur. certe si alii quam heredi dare iussus sit, ipsi, cui iussus est, dabit.
Dig.40.5.4.7
Ulpianus 60 ad ed.
Si qui fideicommissam libertatem acceperunt, non statim ubi addicta bona sunt liberi sunt, sed fideicommissam libertatem possunt consequi, hoc est manumittendi sunt ab eo, cui addicta bona sunt.
Dig.40.5.4.8
Ulpianus 60 ad ed.
Addici ita demum bona voluit, si idonee creditoribus cautum fuerit de solido, quod cuique debetur. ergo cavendum est idonee. quid est idonee? satisdato utique aut pignoribus datis. sed si ei fides habita fuerit promittenti sine satisdatione, idonee cautum videbitur.
Dig.40.5.4.9
Ulpianus 60 ad ed.
Creditoribus caveri quemadmodum debet, utrum singulis an vero omnium nomine uni ab ipsis creato? et oportet officio iudicis constitui convenire creditores unumque creare, cui caveatur omnium nomine.
Dig.40.5.4.10
Ulpianus 60 ad ed.
Illud videndum: ante caveri debet creditoribus et sic addici bona, an vero sub condicione haec sunt addicenda, si fuerit cautum? et puto sic comprehendendum decreto " si omnia ex constitutione divi marci facta sint".
Dig.40.5.4.11
Ulpianus 60 ad ed.
" de solido" utique sic accipiemus " de sorte et usuris debitis".
Dig.40.5.4.12
Ulpianus 60 ad ed.
Hi, qui ad libertatem pervenerunt, quorum liberti fiant, constitutio ostendit, ut qui directam libertatem, orcini erunt liberti, nisi forte is qui addici sibi bona desiderat ita velit addici, ut etiam hi, qui directam libertatem acceperunt, ipsius liberti fiant.
Dig.40.5.4.13
Ulpianus 60 ad ed.
Qui autem volunt ipsius liberti fieri, utrum manumittendi sint ab eo an vero ipsa addictione hoc comprehendendum hac condicione sibi addici bona, ut hi etiam, qui directam libertatem acceperunt, ipsius fiant liberti? et puto hoc esse probandum, ut ipsa addictione hoc comprehendatur: idque verba quoque constitutionis admittunt.
Dig.40.5.4.14
Ulpianus 60 ad ed.
Cum autem servus libertatem nactus est, utique etiam tutelam eius habebit is cui bona addicta sunt.
Dig.40.5.4.15
Ulpianus 60 ad ed.
Si alienos servos rogaverat heredem manumittere, utrum dicimus constitutionem locum habere an vero cessabit constitutio? magisque est, ut locus sit constitutioni: addictis enim bonis redimere et praestare libertatem cogitur a praetore.
Dig.40.5.4.16
Ulpianus 60 ad ed.
Si non heres, sed legatarius rogatus fuerit manumittere, numquid cesset constitutio, quod legatis non debitis nec libertates possunt deberi? magisque est, ut idem favor sit: omnibus enim generaliter voluit libertatem praestare, quibus competeret, si hereditas adita fuisset.
Dig.40.5.4.17
Ulpianus 60 ad ed.
Eadem constitutio prospexit, ut, si fiscus bona admiserit, aeque libertates competant: ergo sive iacent bona fisco spernente sive adgnoverit, constitutio locum habet. ceterum si alia ratione adgnoscat, apparet cessare debere constitutionem: quare et si caducis legionis bona delata sint, idem erit probandum.
Dig.40.5.4.18
Ulpianus 60 ad ed.
Item si minor viginti annis dedit libertatem, dicemus non competere, nisi si fideicommissam: haec enim competeret, si modo potuit causam probare minor viginti annis, si vivus manumitteret.
Dig.40.5.4.19
Ulpianus 60 ad ed.
Si in fraudem creditorum libertas data sit ab eo, qui mortis tempore solvendo non est, an competat? et si quidem fiscus bona non adgnoverit, forte competet libertas, quia solidum creditoribus offertur: atquin si adita hereditas fuisset, non competeret. certe si fiscus adgnovit hereditatem, facilius probabitur cessare libertatem, nisi si quis verba constitutionis secutus dixerit ipsum sibi imputare debere, qui addici sibi hac condicione bona voluit, ut libertates competant. si quis autem exemplum aditae hereditatis fuerit secutus, directae libertates non competent, si consilium et eventus fuerit fraudandorum creditorum: nec fideicommissae praestabuntur, si eventu fraudentur creditores.
Dig.40.5.4.20
Ulpianus 60 ad ed.
Si bona fuerint a fisco non adgnita eaque addicta libertatis conservandae gratia, an possit fiscus postea adgnoscere? et magis est, ne possit. plane si non certioratis praefectis aerario bona fuerunt libertatis conservandae causa addicta, videndum est, an constitutioni locus sit. et si quidem talia fuerunt, ut adgnosci deberent, addictio cessat: si vero non fuerunt, addictioni locus est.
Dig.40.5.4.21
Ulpianus 60 ad ed.
Is autem cui bona addicta sunt bonorum possessori adsimilari debet et secundum hoc et iura sepulchrorum poterit habere.
Dig.40.5.4.22
Ulpianus 60 ad ed.
Item videamus, an conveniri a creditoribus possit hereditariis actionibus an vero non nisi ex cautione quam interposuit? magisque est, ut non aliter conveniatur quam ex ea cautione quam interposuit.
Dig.40.5.4.23
Ulpianus 60 ad ed.
Si duobus pluribusve addicta fuerint bona, et communem rem et communes libertos habebunt et secum familiae herciscundae iudicio experientur.
Dig.40.5.5
Paulus 57 ad ed.
In fideicommissariis libertatibus si absente herede praetor pronuntiasset libertatem deberi, est et liber et defuncti libertus, si et servus eius fuit, aut heredis, si servus heredis sit. immo et si sine successore heres decesserit, conservandam esse libertatem senatus hadriani temporibus censuit.
Dig.40.5.6
Paulus 60 ad ed.
Decem legata sunt et rogatus est legatarius stichum emere et manumittere: falcidia intervenit et minoris emi servus non potest: quidam putant dodrantem accipere debere legatarium nec emere compellendum. idem putant etiam si suum servum rogatus sit manumittere et dodrantem ex legato acceperit, non esse compellendum manumittere. videamus, ne utique in hac specie aliud dicendum sit. sed in superiore sunt qui putant cogendum legatarium redimere servum, et se oneri subiecisse, dum accipit vel dodrantem: sed si paratus sit retro restituere quod accepit, an audiendus sit, videndum. sed cogendus heres tota decem praestare, perinde atque si adiecisset testator, ut integra praestentur.
Dig.40.5.7
Ulpianus 63 ad ed.
Si cui legata sint centum ita, ut servum alienum redimat et manumittat, et bonis heredis venditis partem, non totum persequatur, non alias debet consequi legatum, quam si caverit se manumissurum ( sed hoc tunc demum, si largiatur portio quam accepit ad servi pretium paratusque ^ paratuque^ sit dominus tanti eum vendere): alioquin exceptione doli debebit legatarius repelli.
Dig.40.5.8
Pomponius 7 ex plaut.
Eum cui mille nummi legati fuissent, si rogatus fuisset viginti servum manumittere, non cogi fideicommissam libertatem praestare, si legatum non caperet, constat.
Dig.40.5.9
Marcellus 15 dig.
Cum fidei heredis commisit, ne servus alienam servitutem patiatur experiri, potest confestim, ut fuerit alienatus, petere libertatem. sed ubi alienatio non est voluntaria, sed necessitas alienandi ex causa testatoris pendeat, prope est, ut nondum debeat praestari fideicommissum, quod potest videri defunctus nihil sensisse de huiusmodi casu alienationis.
Dig.40.5.10pr.
Marcellus 16 dig.
Quidam in testamento scripserat: " illum et illum servos meos venire nolo". si ideo eos noluit venumdari, ut, si veneant, ad libertatem perveniant, praestanda erit libertas: nam et illi videtur libertas relicta, de quo ita scriptum est: " nolo alii quam tibi serviat". secundum haec igitur si quoquo modo vendere temptaverit servum, confestim peti poterit libertas nec, quominus praestet libertatem, proderit heredi, si eum redemerit, quia semel exstitit condicio.
Dig.40.5.10.1
Marcellus 16 dig.
Is cui libertas debebatur veniit: si vult ab herede manumitti, non erit interveniendum ei, cum heres praesens erit, emptor latitabit: quoniam poterat uti senatus consulto, ut quasi ex testamento ad libertatem perveniat.
Dig.40.5.10.2
Marcellus 16 dig.
Is cui ex fideicommisso libertas debebatur ab eo qui solvendo non erat passus est se bonae fidei emptori tradi: existimas in manumissum constituendam actionem exemplo eius, qui liberi hominis emptorem simulata servitute decepit? ego quoque adducor, ut putem recte adversus venditos actionem competere et magis similem videri statulibero, qui pridie, quam ex testamento ad libertatem perveniret, idem fieri passus est. Dig.40.5.11
Modestinus 1 diff.
Ex causa fideicommissi servo libertatem dare sine tutoris auctoritate pupillus non potest.
Dig.40.5.12pr.
Modestinus l.S. de manumiss.
Imperator antoninus, cum firmus titiano tragoedos tres legasset et adiecisset: " quos tibi commendo, ne cui alii serviant", publicatis bonis titiani rescripsit debere eos publice manumitti.
Dig.40.5.12.1
Modestinus l.S. de manumiss.
Et legatarius non minus quam heres rogari potest servum manumittere et, si ante manumissionem decesserit, successores eius debent manumittere.
Dig.40.5.12.2
Modestinus l.S. de manumiss.
Divus antoninus et pertinax rescripserunt hereditate fisco vindicata, quoniam tacite quis rogatus erat ei, qui capere non poterat, restituere hereditatem, et directo et per fideicommissum datas libertates deberi.
Dig.40.5.13
Modestinus 9 reg.
Si praegnas ancilla moram non studio manumissoris, sed fortuito patiatur, ne manumitteretur, liberum quidem non pariet, sed cogetur qui manumittere debuit natum matri tradere, ut per eam perveniat ad libertatem.
Dig.40.5.14
Modestinus 10 resp.
Lucius titius testamento facto seiam uxorem suam, item titiam filiam communem aequis portionibus scripsit heredes. item alio capite: " erotem servum meum, qui et psyllus vocatur, liberum esse volo, si uxori meae placeat". cum itaque seia uxor lucii titii abstinuerit ab eadem hereditate et ex substitutione portio eius ad titiam filiam pervenerit, quaero, an eroti, qui et psyllus vocatur, ex his verbis supra scriptis libertas competit. modestinus eroti, quod uxor testatoris hereditate se abstinuit, non obesse respondit. item quaero, an seia uxor, quae se hereditate abstinuit, petenti eroti libertatem iuste contradicere possit. modestinus respondit seiae dissensum nullius esse momenti.
Dig.40.5.15
Modestinus 3 pand.
Is qui ex causa fideicommissi manumissurus est nullo modo deteriorem eius servi condicionem facere potest: ideoque nec vendere eum interdum alii potest, ut ab eo cui traditus est manumittatur, et, si tradiderit, redimere illum cogitur et manumittere: interest enim nonnumquam a sene potius manumitti quam a iuvene.
Dig.40.5.16
Licinius 5 reg.
Libertates etiam per fideicommissum dari possunt et quidem largius quam directo: nam non tantum propriis, sed et alienis servis per fideicommissum libertas dari potest: ita tamen, ut vulgaribus verbis et quibus evidenter voluntas testatoris exprimi possit.
Dig.40.5.17
claud. ex scaev. 21 dig.
" cum tibi visum fuerit manumittere" utiliter datur fideicommissa libertas.
Dig.40.5.18
Scaevola 23 dig.
Testamento ita cavit: " pamphilus, si bene se gesserit rationibus meis, liber esto": quaesitum est, cum manente eodem testamento post aliquot annos decesserit nec ullae querellae locus de pamphilo circa rationes patroni sit, an ex testamento libertatem sit consecutus. respondit nihil proponi, cur non sit consecutus.
Dig.40.5.19pr.
Scaevola 24 dig.
Herede instituto marito per fideicommissum libertatem servis dedit, in quibus et sticho actori mariti: quaesitum est, cum absente domino isti praesidem provinciae adierint, ut libertas sibi praestaretur, quasi ex iusta causa heres abesset, et praeses provinciae pronuntiaverit libertatem deberi, an agi cum sticho possit, ut rationem actus a se administrati reddere compellatur. respondit non posse.
Dig.40.5.19.1
Scaevola 24 dig.
Uxori dotem et alias res plures legavit et eius fidei commisit, ut aquilinum servum proprium mulieris apud consilium manumitteret: id negat se facere debere, quod ipsius proprius esset: quaero, an libertas ei debeatur. respondit uxorem, si ex testamento non solum dotem, sed etiam cetera legata praestari sibi vellet, compellendam ex causa fideicommissi aquilinum manumittere eumque, cum liber erit, petiturum ea quae sibi legata sunt.
Dig.40.5.20
Pomponius 7 epist.
Apud iulianum ita scriptum est: " si heres rogatus servum manumittere ex trebelliano senatus consulto hereditatem restituerit, cogi debebit manumittere, et, si latitabit vel si iusta ex causa aberit, praetor causa cognita secundum senatus consulta ad eas causas pertinentia pronuntiare debebit. si vero servum usuceperit is, cui hereditas restituta fuerit, ipsum competit manumittere et eadem in personam eius observari conveniet, quae circa emptores custodiri solent". an haec vera putes? nam ego discendi cupiditate, quam solam vivendi rationem optimam in octavum et septuagesimum annum aetatis duxi, memor sum eius sententiae, qui dixisse fertur: kan ton heteron poda en ty sorw exw, prosmavein ti bouloimyn. bellissime aristo et octavenus putabant hunc servum, de quo quaereretur, fideicommissae hereditatis non esse, quia testator rogando heredem, ut eum manumitteret, non videtur de eo restituendo sensisse: si tamen per errorem ab herede datus fuerit, ea dicenda sunt quae iulianus scribit.
Dig.40.5.21
Papinianus 19 quaest.
" rogo, ne stichus alterius servitutem experiatur". intellegi datam fideicommissam libertatem placuit principi: quid enim tam contrarium est servituti quam libertas? nec tamen quasi post mortem heredis data videbitur: quod eo pertinet, ut, si vivus eum alienaverit, confestim libertas petatur nec prosit ad impediendam libertatis petitionem, si redemerit eum, cuius semel condicio extitit. idem probandum est et si non voluntaria alienatio ab herede facta est: nec refragabitur, quod non per ipsum alienatio facta est. fuit enim quasi statuliber et quacumque ratione condicio impleta est.
Dig.40.5.22pr.
Papinianus 22 quaest.
Si legatario fundi decem pretii nomine relicta sint in hoc, ut servum suum manumittat, quamvis fundi legatum adgnoverit, si tamen pecuniae propter interventum falcidiae non adgnoverit, cogendus est et pecuniam accipere habita legis falcidiae ratione et servo fideicommissariam libertatem praestare, cum semel fundi legatum adgnovit.
Dig.40.5.22.1
Papinianus 22 quaest.
A duobus heredibus qui tres servos habebat petit, ut duos ex his quos voluissent manumittant: altero heredum latitante alter declarat, quos velit manumittere. potest dici fieri liberos, ut perinde libertas competat, ac si praesens solus manumittere potuisset. quod si ex servis unus decesserit, sive iusta ex causa absit heres sive fari non possit a quo petitum est, decernente praetore duos qui supersunt fieri liberos convenit.
Dig.40.5.22.2
Papinianus 22 quaest.
Cum is qui fideicommissam libertatem praestare debet iusta ex causa abest aut latitat: aut quidam praesentes sunt, alii ex iusta causa absunt, nonnulli frustrandi gratia fideicommissi copiam sui non faciunt: aut ei, qui libertatem debuit, heres non extitit: aut suus heres hereditate se abstinuit: praetor pronuntiare debet ex testamento lucii titii fideicommissam libertatem competere. idque senatus consulto demonstratum est, quo senatus consulto comprehensum est, ne dubium et obscurum esset, cuius libertus fieret, praetorem pronuntiare debere, qui ex iusta causa et qui detractandae libertatis gratia absit.
Dig.40.5.23pr.
Papinianus 9 resp.
Fideicommissaria libertas praetextu compilatae hereditatis aut rationis gestae non differtur.
Dig.40.5.23.1
Papinianus 9 resp.
Fideicommissariam libertatem ab herede non praestitam cogendus est heredis heres, qui restituit ex trebelliano senatus consulto hereditatem, praestare, si eius personam eligat qui manumittendus est.
Dig.40.5.23.2
Papinianus 9 resp.
Servum peculii castrensis, quem pater fideicommissi verbis a legitimis filiis heredibus liberari voluit, filium militem vel qui militavit, si patris heres extitit, manumittere cogendum respondi, quoniam proprium manumisisse defunctus post donationem in filium collatam existimavit: portionem enim a fratre domino fratrem eundemque coheredem citra damnum voluntatis redimere non cogendum. nec ob eundem errorem cetera, quae pater in militiam profecturo filio donavit, fratri, qui mansit in potestate, conferenda, cum peculium castrense filius etiam inter legitimos heredes praecipuum retineat.
Dig.40.5.23.3
Papinianus 9 resp.
Etiam fideicommissaria libertas a filio post certam aetatem eius data, si ad eam puer non pervenit, ab herede filii praestituta die reddatur: quam sententiam iure singulari receptam ad cetera fideicommissa relicta porrigi non placuit.
Dig.40.5.23.4
Papinianus 9 resp.
Servum a filio post quinque annos, si eo tempore mercedem diurnam filio praestitisset, manumitti voluit: biennio proximo vagatus non praestiterat: condicione defectus videbatur. si tamen heres filius ( aut tutores eius) ministerium servi per biennium elegisset, eam rem, ex praeterito quod per heredem stetisset, impedimento residuae condicioni non esse constitit.
Dig.40.5.24pr.
Ulpianus 5 fideic.
Generaliter dicemus eos posse fideicommissariam libertatem adscribere, qui fideicommissum pecuniarium possunt relinquere.
Dig.40.5.24.1
Ulpianus 5 fideic.
Et principis servo vel municipii et cuius alterius fideicommissa libertas adscripta valet.
Dig.40.5.24.2
Ulpianus 5 fideic.
Hostium servo si fideicommissaria libertas fuerit adscripta, potest tractari, an non sit inefficax. et fortassis quis dixerit indignum esse civem romanum fieri hostium servum: sed si in casum relinquatur, in quem noster esse incipit, quid prohibet dicere libertatem valere?
Dig.40.5.24.3
Ulpianus 5 fideic.
Si homini libero fuerit libertas per fideicommissum adscripta et is in servitutem redactus proponatur, petere potest libertatem, si modo mortis tempore vel condicionis existentis inveniatur servus.
Dig.40.5.24.4
Ulpianus 5 fideic.
Servo eius, qui nondum in rebus humanis est, libertas recte per fideicommissum relinquitur.
Dig.40.5.24.5
Ulpianus 5 fideic.
Si servus in metallum fuerit damnatus, libertatem sperare non poterit. quid ergo, si fideicommissaria libertas ei relicta sit et poena metalli indulgentia principis sit liberatus? et est rescriptum ab imperatore nostro hunc in dominium prioris domini non restitui: cuius tamen sit, non adicitur. certe cum fisci efficiatur, sperare potest fideicommissariam libertatem ^ libertaten^.
Dig.40.5.24.6
Ulpianus 5 fideic.
Ex damnata in metallum concepto et nato fideicommissaria libertas dari poterit: quid mirum, cum etiam venumdari eum posse quasi servum divus pius rescripsit?
Dig.40.5.24.7
Ulpianus 5 fideic.
Si petitum a testatore fuerit, ne postea stichus serviret, placuit fideicommissariam libertatem datam videri: nam qui hoc petit, ne postea serviat, videtur petere, ut libertas ei praestetur.
Dig.40.5.24.8
Ulpianus 5 fideic.
Sed et si ita scripsit: " ne eum alienes" " ne eum vendas", idem erit dicendum, si modo hoc animo fuerit adscriptum, quod voluerit eum testator ad libertatem perduci. ceterum si alia mente id scripsit, ut puta quia consilium dabat heredi retinere talem servum vel quia coercere voluit servum et cruciare, ne meliorem dominum experiatur, vel aliqua mente, non tribuendae libertatis animo, dicendum est cessare libertatis praestationem: et ita celsus libro vicensimo tertio digestorum scribit. non tantum enim verba fideicommissi, sed et mens testatoris tribuere solet libertatem fideicommissariam. sed cum ex praesumptione libertas praestita esse videtur, heredis est contrariam voluntatem testatoris probare.
Dig.40.5.24.9
Ulpianus 5 fideic.
Si quis tutorem ideo scripserit, quia liberum putavit, certissimum est neque libertatem peti posse neque tutelam libertatis praestationi patrocinari: et ita et Marcellus libro quinto decimo digestorum et imperator noster cum patre rescripsit.
Dig.40.5.24.10
Ulpianus 5 fideic.
Si quis servo pignerato directam libertatem dederit, licet videtur iure suptili inutiliter reliquisse, attamen quasi et fideicommissaria libertate relicta servus petere potest, ut ex fideicommisso liber fiat: favor enim libertatis suadet, ut interpretemur et ad libertatis petitionem procedere testamenti verba, quasi ex fideicommisso fuerat servus liber esse iussus: nec enim ignotum est, quod multa contra iuris rigorem pro libertate sint constituta.
Dig.40.5.24.11
Ulpianus 5 fideic.
Ex testamento, quod adgnatione postumae ruptum esse constitit, neque directas libertates competere neque fideicommissarias deberi, quas non a legitimis quoque heredibus pater familias reliquerit, satis constat.
Dig.40.5.24.12
Ulpianus 5 fideic.
Si quis alienum vel suum servum rogatus sit manumittere et minus sit in eo quod accepit iudicio testatoris, plus sit in pretio servi, an cogatur vel alienum redimere vel suum manumittere, videndum est. et Marcellus scripsit, cum ceperit legatum, cogendum omnimodo suum manumittere: et sane hoc iure utimur, ut multum intersit, suum quisque rogatus sit manumittere an alienum: si suum, cogetur manumittere, etiamsi modicum accepit: quod si alienum, non alias erit cogendus, quam si tanti possit redimere, quantum ex iudicio testatoris consecutus sit.
Dig.40.5.24.13
Ulpianus 5 fideic.
Proinde consequenter Marcellus ait eum quoque, qui heres institutus est, si quidem aliquid ad eum deducto aere alieno pervenit, cogendum esse suum manumittere: si vero nihil pervenit, non esse cogendum.
Dig.40.5.24.14
Ulpianus 5 fideic.
Plane si forte minus relictum est alicui, verum crevit legatum ex aliqua causa, aequissimum erit tanti eum cogi redimere, quantum ad eum pervenit, nec causari debere, quod minus illi relictum sit, cum creverit eius legatum per testamenti occasionem: nam et si ex mora fructus usuraeve fideicommisso accessissent, dicendum est libertatem praestandam.
Dig.40.5.24.15
Ulpianus 5 fideic.
Proinde et si servi pretium decrevit, dicendum est redimere cogendum.
Dig.40.5.24.16
Ulpianus 5 fideic.
Quod si legatum sit imminutum, videndum, an cogatur servum manumittere qui speravit legatum uberius consecuturum. et putem, si legatum refundere sit paratus, non esse cogendum, idcirco, quia alia contemplatione adgnovit legatum, quod ex inopinato deminutum est: parato igitur ei a legato recedere concedendum erit, nisi forte residuum legatum ad pretium sufficit.
Dig.40.5.24.17
Ulpianus 5 fideic.
Quid ergo, si plures servos rogatus sit manumittere et ad quorundam pretium sufficiat id quod relictum est, ad omnium non sufficiat, an cogendus sit quosdam manumittere? et putem debere eum cogi vel eos, quorum pretium patitur, manumittere. quis ergo statuet, qui potius manumittitur? utrumne ipse legatarius eligat, quos manumittat, an heres a quo legatum est? et fortassis quis recte dixerit ordinem scripturae sequendum: quod si ordo non pareat, aut sortiri eos oportebit, ne aliquam ambitionis vel gratiae suspicionem praetor subeat, aut meritis cuiusque allegatis arbitrari eos oportet.
Dig.40.5.24.18
Ulpianus 5 fideic.
Simili modo dicendum est et si redimere iussus sit libertatemque praestare nec pecunia quae legata est sufficiat ad redemptionem omnium, quibus libertas data est: nam et hic idem erit, quod supra probavimus.
Dig.40.5.24.19
Ulpianus 5 fideic.
Si cui legatum sit relictum isque rogatus sit servum proprium manumittere eique quod legatum est praestare, an fideicommissaria libertas praestanda sit? quosdam movet, quia, si fuerit coactus ad libertatem praestandam, ex necessitate ad fideicommissi quoque praestationem erit cogendus: et sunt qui putant non esse cogendum. nam et si mihi legatum fuisset relictum et id rogatus essem titio restituere confestim et praeterea fideicommissam libertatem servo meo praestare, sine dubio diceremus non esse me cogendum ad libertatis praestationem, quia nihil pretii nomine videor accepisse. plane si forte post tempus fuerit rogatus restituere sibi legatum relictum, dici potest propter medii temporis fructum cogendum eum manumittere,
Dig.40.5.24.20
Ulpianus 5 fideic.
Si rogatus quis alii fundum, cum morietur, alii centum praestare si tantum ex fructibus fundi perceperit, quantum est in fideicommisso, cogendum eum praestare. sic fit, ut sit in pendenti fideicommissum pecuniarium et fideicommissae libertatis praestatio.
Dig.40.5.24.21
Ulpianus 5 fideic.
Quotiens autem fideicommissaria libertas relinquitur efficaciter, in ea causa est, ut neque alienatione neque usucapione extingui possit: ad quemcumque enim pervenerit is servus, cui fideicommissa libertas relicta est, cogi eum manumittere: et ita est saepissime constitutum. cogetur igitur is, ad quem servus pervenerit, fideicommissam libertatem praestare si hoc maluit is qui rogatus est: latius enim acceptum est, ut et si sub condicione fuit ei libertas relicta et pendente condicione alienatus sit, attamen cum sua causa alienetur. quod si nolit ab eo manumitti, sed potius ab eo velit ad libertatem perduci, qui erat rogatus eum manumittere, audiri eum oportere divus hadrianus et divus pius rescripserunt. quin immo et si iam manumissus est, velit tamen potius eius libertus fieri, qui erat rogatus eum manumittere, audiendum eum divus pius rescripsit. sed et si ex persona manumissoris vel ex quacumque causa manumissus ostendere potest ius suum laedi manumissione vel etiam laesum, succurri ei ex his constitutionibus oportet, ne contra voluntatem defuncti durior eius condicio constituatur. plane si ea sit defuncti voluntas, ut vel a quocumque manumitti voluerit, dicendum est constitutiones supra scriptas cessare.
Dig.40.5.25
Paulus 3 fideic.
Si heres qui vendidit servum sine successore decesserit, emptor autem extet et velit servus defuncti libertus esse, non emptoris, non esse eum audiendum valens scripsit, ne emptor et pretium et libertum perdat.
Dig.40.5.26pr.
Ulpianus 5 fideic.
Cum vero is qui rogatus est non alienum servum manumittere mortalitatis necessitate vel bonorum publicatione ad alium servum perduxit, magis opinor constitutionibus esse locum, ne deterior condicio fideicommissae libertatis fiat. nam et cum quidam rogatus esset, cum moreretur, servum manumittere isque decessisset libertate servo non data, perinde eum habendum constitutum est atque si ad libertatem ab eo perductus esset: potest enim eo testamento dare libertatem utique directam. sic fit, ut, quotiens quis libertatem accepit fideicommissariam, si ab alio quam qui erat rogatus manumittatur, auxilium constitutionum habeat perindeque habeatur atque si ab eo manumissus fuisset, quoniam fideicommissis libertatibus favor exhibetur nec intercidere solet destinata fideicommissa libertas: qui enim ea donatus est, in possessionem libertatis interim esse videtur.
Dig.40.5.26.1
Ulpianus 5 fideic.
Apparet igitur subventum fideicommissis libertatibus, ut in re mora facta esse his videatur et ex die quidem, quo libertas peti potuit, matri traderentur manumittendi causa, ex die vero, quo petita est, ingenui nascantur. plerumque enim per ignaviam vel per timiditatem eorum, quibus relinquitur libertas fideicommissa, vel ignorantiam iuris sui vel per auctoritatem et dignitatem eorum, a quibus relicta est, vel serius petitur vel in totum non petitur fideicommissa libertas: quae res obesse libertati non debet. quod igitur defendimus, ita determinandum est, ut ingenui quidem exinde nascantur, ex quo mora libertati facta est, manumitti autem partum dici debeat, ex quo peti libertas potuit, quamvis non sit petita. certe minoribus viginti quinque annis et in hoc tribuendum est auxilium, ut videatur in re mora esse: nam qua ratione decretum et a divo severo constitutum est in re moram esse circa pecuniaria fideicommissa, quae minoribus relicta sunt, multo magis debet etiam in libertatibus hoc idem admitti.
Dig.40.5.26.2
Ulpianus 5 fideic.
Cum quidam caecilius ancillam, quam pignori obligaverat, dimisso creditore per fideicommissum manumitti voluisset et heredibus creditorem non liberantibus infantes, qui postea erant editi, venissent a creditore, imperator noster cum patre rescripsit secundum ea, quae divo pio placuerint, ne pueri ingenuitate destinata fraudarentur, pretio emptori restituto perinde eos ingenuos fore, ac si mater eorum suo tempore manumissa fuisset.
Dig.40.5.26.3
Ulpianus 5 fideic.
Idem imperator noster cum patre rescripsit, si post quinquennium mortis testatoris tabulae testamenti apertae essent vel codicilli et partus medio tempore editus sit, ne fortuita mora servitutem partui irrogaverit, matri partum tradendum, ut ab ea ad libertatem perducatur.
Dig.40.5.26.4
Ulpianus 5 fideic.
Apparet igitur ex hoc scripto, item eo quod a divo pio rescriptum diximus, noluisse eos moram libertati fortuitam nocere edito ex ea, cui fideicommissa libertas data est.

Dig.40.5.26.5
Ulpianus 5 fideic. Non tamen si a substituto impuberis fideicommissa libertas data sit ancillae eaque vivo impubere partum ediderit, vel si post tempus vel sub condicione libertatem acceperit et ante diem vel condicionem partum ediderit, ad libertatem partus perducetur, quia horum alia condicio est: non enim moram fortuitam, sed ex voluntate testantis passi sunt.
Dig.40.5.26.6
Ulpianus 5 fideic.
Si pro non scripto habitus sit servus alicui legatus, cui servo per fideicommissum libertas adscripta est, quaestionis est, num fideicommissa libertas debeat intercidere et an, si servus petat fideicommissam libertatem ab eo, penes quem remansisset pro non scripto habito legato quod erat relictum ei qui eum rogatus fuerat manumittere, vel si ipse servus, ut supra dictum est, fuit legatus, an libertas non debeat intercidere. et putem debere dici fideicommissam libertatem salvam esse, licet ad eum nihil pervenerit, qui eum rogatus erat manumittere: cogetur igitur libertatem praestare is ad quem pervenit legatum, quia libertas fideicommissa nullum impedimentum pati debet.
Dig.40.5.26.7
Ulpianus 5 fideic.
Subventum libertatibus est senatus consulto, quod factum est temporibus divi traiani rubrio gallo et caelio hispone consulibus in haec verba: " si hi, a quibus libertatem praestari oportet, evocati a praetore adesse noluissent, si causa cognita praetor pronuntiasset libertatem his deberi, eodem iure statum servari, ac si directo manumissi essent".
Dig.40.5.26.8
Ulpianus 5 fideic.
Hoc senatus consultum ad eos pertinet, quibus ex causa fideicommissi libertas debeatur. proinde si libertas non deberetur, obreptum tamen praetori est de libertate pronuntiatumque, ex hoc senatus consulto libertas non competit. et ita imperator noster cum patre suo rescripsit.
Dig.40.5.26.9
Ulpianus 5 fideic.
Evocari autem a praetore oportet eos, qui fideicommissam libertatem debent: ceterum nisi fuerint evocati, cessat rubrianum senatus consultum. proinde denuntiationibus et edictis litterisque evocandi sunt.
Dig.40.5.26.10
Ulpianus 5 fideic.
Hoc senatus consultum ad omnes pertinet latitantes, quos fideicommissam libertatem praestare oportet. proinde sive heres rogatus sive quis alius, senatus consulto locus est: omnes enim omnino, qui deberent fideicommissam libertatem praestare, in ea causa sunt, ut ad senatus consultum pertineant.
Dig.40.5.26.11
Ulpianus 5 fideic.
Quare si heres quidem latitet, legatarius autem vel fideicommissarius, qui rogatus sit libertatem praestare, praesens sit, senatus consultum deficit et nihilo minus impedietur libertas: proponamus enim legatarium nondum dominium servi nactum esse.
Dig.40.5.27
Paulus 3 fideic.
Itaque hoc casu princeps adeundus est, ut et in hoc casu libertati prospiciatur.
Dig.40.5.28pr.
Ulpianus 5 fideic.
Si eum servum, cui erat fideicommissa libertas relicta, distraxerit is qui erat rogatus et emptor quidem latitet, is autem qui rogatus erat praesens sit, an rubriano senatus consulto locus sit? et ait Marcellus rubrianum locum habere, quia abest quem manumittere oportet.

Dig.40.5.28.1 Ulpianus 5 fideic.
Haec autem verba " adesse noluissent" non utique exigunt ut latitet is qui libertatem praestare debebit: nam et si non latitet, contemnat autem venire, senatus consultum locum habebit.
Dig.40.5.28.2
Ulpianus 5 fideic.
Idem observatur etiam, si plures heredes constituti fideicommissam libertatem praestare rogati non iusta ex causa absentes moram libertati faciant.
Dig.40.5.28.3
Ulpianus 5 fideic.
Quorum si quosdam iusta ex causa abesse pronuntiatum fuerit, eorum, qui ex iusta causa abessent, et eorum, qui praesentes fideicommissae libertati moram non facient, perinde libertus erit atque si soli rogati ad iustam libertatem perduxissent.
Dig.40.5.28.4
Ulpianus 5 fideic.
Si quis servum non hereditarium rogatus manumittere latitet, factum est senatus consultum aemilio iunco et iulio severo consulibus in haec verba: " placere, si quis ex his, qui fideicommissam libertatem ex quacumque causa deberent servo, qui mortis tempore eius qui rogavit non fuerit, isque adesse negabitur, praetor cognoscat et, si in ea causa esse videbitur, ut, si praesens esset, manumittere cogi deberet, id ita esse pronuntiet: cumque ita pronuntiasset, idem iuris erit, quod esset, si ita, ut ex fideicommisso manumitti debuisset, manumissus esset". Dig.40.5.28.5
Ulpianus 5 fideic.
Ex iusta causa abesse eos demum dicendum est, qui non habent iniustam causam absentiae, cum sufficiat, quod non in fraudem libertatis absint, quo magis videantur ex iusta causa abesse: ceterum non est necesse, ut rei publicae causa absint. proinde si alibi domicilium quis habeat, alibi petatur fideicommissaria libertas, dicendum est non esse necesse evocari eum, qui fideicommissam libertatem debere dicitur, quia etiam absente eo, si constiterit libertatem deberi, pronuntiari potest iusta de causa eum abesse, nec libertum perdit: namque eos, qui apud sedes suas et domicilium suum sunt, nemo dubitabit ex iusta causa abesse.
Dig.40.5.29
Paulus 3 fideic.
Si quis, posteaquam in ea causa esse coeperit, ut ex fideicommisso manumitti deberet, alienatus sit, is quidem, cuius interim servus erit, manumittere cogetur: sed hic non distinguitur, iusta an non iusta causa absit: omnimodo enim libertus ei servatur.
Dig.40.5.30pr.
Ulpianus 5 fideic.
Cum quasi absente quodam decretum fuisset interpositum ex iusta causa eum abesse, is autem mortuus iam esset, imperator noster rescripsit in heredis personam transferendum decretum eoque loco ius eius esse, quasi hunc ipsum ex eadem causa abesse pronuntiasset.
Dig.40.5.30.1
Ulpianus 5 fideic.
Si infans sit inter eos, qui manumittere debent, senatus censuit, cum unius aetas impedierit, ut liberi liberaeque sint hi, quibus libertates ex causa fideicommissi praestari oportet.
Dig.40.5.30.2
Ulpianus 5 fideic. Hoc idem erit dicendum et si solus sit heres institutus qui fari non potest.
Dig.40.5.30.3
Ulpianus 5 fideic.
Si vero pupillus tutorem habet isque nolit ad libertatem praestandam auctor esse, adeo non debet impedimento esse neque pupillo, ut libertos non habeat, neque libertati, ut divi fratres rescripserint ex causa fideicommissi libertatem praestari debere servo, perinde atque si ab ipso pupillo tutore auctore manumissus esset.
Dig.40.5.30.4
Ulpianus 5 fideic.
Quicumque igitur casus inciderit, quo is qui fari non potest fideicommissae libertati subiectus est, accommodabimus mentem senatus consulti, quae etiam ad heredem infantem rogati trahenda est.
Dig.40.5.30.5
Ulpianus 5 fideic.
Adeundus est autem etiam ex hac causa praetor, praesertim cum rescripto divi pii effectum est, ut, si quidam ex rogatis praesentes sunt, alii latitent, alii ex causa absint, intercedente infantis persona non omnium libertus efficiatur, sed tantum infantis et eorum qui ex iusta causa absunt vel etiam praesentium. Dig.40.5.30.6
Ulpianus 5 fideic.
Si plures heredes sunt instituti et inter eos qui fari non potest, sed non ipse rogatus sit servum manumittere, non oportere intercidere libertatem ob hoc, quod coheredibus suis vendere eum infans non possit: et exstat quidem senatus consultum vitrasianum, sed et divus pius cassio dextro rescripsit ita rem explicari, ut partes servorum, quibus per fideicommissum libertas data est, iusto pretio aestimentur atque ita servus ab his qui rogati sunt manumittatur. hi autem, qui eos manumiserunt, pretii nomine perinde fratribus et coheredibus suis obligati erunt, atque si ob eam rem ex iudicati causa cum his agi possit.
Dig.40.5.30.7
Ulpianus 5 fideic.
In furiosi persona divus pius rescripsit fideicommissam libertatem non impediri sub condicione scripti heredis, quem compotem mentis non esse adfirmatur. igitur si constiterit ei recte datam per fideicommissum libertatem, decretum interponetur, quo ^ quod^ id ipsum complectatur, ad exemplum infantis.
Dig.40.5.30.8
Ulpianus 5 fideic.
Ergo et in muto et in surdo subvenietur.
Dig.40.5.30.9
Ulpianus 5 fideic.
Sed et si quis sine herede vel alio successore decesserit qui fideicommissam libertatem praestare debebat, adito praetore libertatem praestandam esse censuit senatus.
Dig.40.5.30.10
Ulpianus 5 fideic.
Sed et si suus heres se abstinuerit, libertati fideicommissae per senatus consultum subventum est, tametsi non est sine herede, qui suum heredem habet licet abstinentem se.
Dig.40.5.30.11
Ulpianus 5 fideic.
Idem dicendum et si minor viginti quinque annis adierit hereditatem eius, qui libertatem fideicommissam debebat, et in integrum sit restitutus abstinendi causa.
Dig.40.5.30.12
Ulpianus 5 fideic.
Quaerendum est autem, cuius libertus iste fit: ex constitutione enim servo libertas perinde competit, atque si ex testamento libertatem consecutus esset. erit igitur libertus orcinus, non eius qui fideicommissam libertatem debebat.
Dig.40.5.30.13
Ulpianus 5 fideic.
Si alter sine successore decesserit, alter ex iusta causa absit, extat rescriptum divorum marci et veri perinde dicentium eum ad libertatem perventurum, ac si ab eo qui sine successore decessit et ab eo qui ex iusta causa abesset ad libertatem ut oportuit perductus esset.
Dig.40.5.30.14
Ulpianus 5 fideic.
Eleganter quaeri potest, cum heres sine successore decedit, utrum exspectari debet, donec certum sit heredem vel bonorum possessorem non extaturum, an vero etiam dum incertum est ( forte deliberante herede scripto) possit ad libertatem pervenire: et melius est exspectari oportere, quoad certum esse coeperit successorem non extaturum.
Dig.40.5.30.15
Ulpianus 5 fideic.
Imperator noster antoninus rescripsit eum cui fideicommissa libertas debetur, sine libertate aliquid ex testamento heredis accipere posse.
Dig.40.5.30.16
Ulpianus 5 fideic.
Divus etiam marcus rescripsit fideicommissas libertates neque aetate neque condicione neque mora non praestantium tardiusve reddentium corrumpi aut in deteriorem statum perduci.
Dig.40.5.30.17
Ulpianus 5 fideic.
Quamquam ex irritis codicillis libertates non debeantur, attamen si heres hos codicillos ratos habuit et ex his quaedam praestitit et servos praestandae fideicommissae libertatis gratia in libertate morari voluit, ad iustam libertatem eos pervenisse rescriptum imperatoris nostri et divi patris eius declarat.
Dig.40.5.31pr.
Paulus 3 fideic.
Alieno servo dari potest per fideicommissum libertas, si tamen eius sit, cum quo testamenti factio est.
Dig.40.5.31.1
Paulus 3 fideic.
Cum intestato moriturus fidei filii commisisset, ut servum manumitteret, et postumus ei natus fuisset, divi fratres rescripserunt libertatem, quia dividi non potest, ab utroque praestandam.
Dig.40.5.31.2
Paulus 3 fideic.
Qui fideicommissariam libertatem debet, etiam eo tempore, quo alienare prohibitus erit, manumittere poterit.
Dig.40.5.31.3
Paulus 3 fideic.
Si patronus contra tabulas bonorum possessionem acceperit, quia eum praeterierit libertus, non cogetur vendere servum proprium, quem rogatus erat a liberto suo manumittere.
Dig.40.5.31.4
Paulus 3 fideic.
Si is cuius servus est nolit eum vendere, ut manumitteretur, nullae praetoris partes sunt: idem est et si pluris iusto vendere velit. sin autem certo quidem pretio, quod non prima facie videtur esse iniquum, dominus servum vendere paratus est, is vero, qui rogatus est manumittere, immodicum id esse nititur, praetoris partes erunt interponendae, ut iusto pretio volenti domino dato libertas ab emptore praestetur. quod si et dominus vendere paratus sit et servus velit manumitti, cogendus est heres redimere et manumittere, nisi dominus velit servum manumittere, ut actio sibi pretii in heredem detur: idque faciendum est etiam, si heres latitet: et ita imperator antoninus rescripsit.
Dig.40.5.32pr.
Maecenatus 15 fideic.
Sed si alienare quidem sit paratus, non ante tamen id velit facere, quam sibi in pretium satisfiat, non erit manumittere compellendus, ne et servum manumittat et interdum nihil aut minus consequatur, si forte is, qui rogatus est manumittere, solvendo non sit.
Dig.40.5.32.1
Maecenatus 15 fideic.
Invito tamen servo neque alii neque domino eam rem persequi concedendum est, quia non tale sit hoc fideicommissum, ex quo domino quid adquiratur: alioquin ipsi datum videretur. quod potest contingere, si testator pluris eum servum, quam quanti est, redimi ac manumitti voluit: nam tunc et domino erit fideicommissi persecutio, cuius interest praeter verum pretium id, quod plus ei iussus est dare, consequi, et servi, ut ad libertatem perveniat.
Dig.40.5.32.2
Maecenatus 15 fideic.
Quod eveniet et si rem alienam certa pecunia redimere atque alii praestare heres vel legatarius intellegerentur: namque tunc et domino rei et ei, cui eadem praestare deberet, persecutionem esse: utriusque enim interesse et domini, ut praeter pretium accipiat, quo pluris eam testator redimi iussit, et eius cui relicta est, uti eam habeat.
Dig.40.5.33pr.
Paulus 3 fideic.
Si filius defuncti rogatus fuerit servum sui patris manumittere, dicendum est posse eum etiam contra tabulas habere et operas imponere: hoc enim potuisset, etiamsi directam libertatem accepisset, quasi patroni filius.
Dig.40.5.33.1
Paulus 3 fideic.
Erit rubriano senatus consulto locus, etiamsi sub condicione libertas data sit, si modo per ipsum servum non fiet, quo minus condicioni pareat: nec refert in dando an in faciendo an in aliquo casu condicio consistat. immo etiam amittit libertum heres, si condicioni impedimentum fecerit, etsi filius defuncti sit, quamvis alio iure habiturus sit libertum. nonnullam enim et hic poenam patitur: nam et si in servitutem petierit aut capitis accusaverit, perdit bonorum possessionem contra tabulas.
Dig.40.5.33.2
Paulus 3 fideic.
Si is cui servus legatus est rogatus fuerat, ut eum manumitteret, et nolit eum accipere, compellendus est aut actiones suas ei praestare cui servus velit, ne intercidat libertas.
Dig.40.5.34pr.
Pomponius 3 fideic.
Invitus is, cui fideicommisso libertas relicta est, non est tradendus alii, ut ab eo manumittatur et fiat alterius libertus, quam qui rogatus est manumittere.
Dig.40.5.34.1
Pomponius 3 fideic.
Campanus ait, si minor annis viginti rogaverit heredem, ut proprium servum manumittat, praestandam ei libertatem, quia hic lex aelia sentia locum non habet.
Dig.40.5.34.2
Pomponius 3 fideic.
Servus legatus erat calpurnio flacco isque rogatus erat eum manumittere et, si non manumisisset, idem servus titio legatus erat et is aeque rogatus erat, ut eum manumitteret: si non manumisisset, liber esse iussus erat. sabinus dicit inutiliter legatum fore et ex testamento eum continuo liberum futurum.
Dig.40.5.35
Maecenatus 15 fideic.
Gaii cassii non est recepta sententia existimantis et heredi et legatario remittendam interdum proprii servi manumittendi necessitatem, si vel usus tam necessarius esset, ut eo carere non expediret, veluti dispensatoris paedagogive liberorum, vel tantum delictum est, ut ultio remittenda non esset: visum est enim ipsos in sua potestate habuisse: nam potuissent discedere a causa testamenti: qua non omissa debere voluntati defuncti obsequi.
Dig.40.5.36pr.
Maecenatus 16 fideic.
Neque infantes neque furiosi neque ab hostibus capti neque hi, quos religio aut honestior causa vel calamitas aliqua vel maior res familiaris aut capitis famaeve periculum aut similis causa moretur, rubriano senatus consulto continentur: ac ne pupilli quidem, qui tutores non habent, aut eos habeant, quos earum quae causa detinet. sed nec, si hi data opera sui potestatem non faciunt, puto pupillis libertos eripi, quia et iniquum est facto tutoris, qui forsitan solvendo non sit, pupillum damno adfici, et senatus consulto non continetur alius quis quam qui ex causa fideicommissi debet praestare libertatem. quid ergo est? dasumiano senatus consulto subvenitur his, quo cautum est de his, qui iusta ex causa abessent, ut nec libertas impediatur nec libertus eripiatur his, qui fraude careant.
Dig.40.5.36.1
Maecenatus 16 fideic.
Si per procuratorem quis defendatur, semper iusta ex causa abesse dicitur nec libertus ei eripitur.
Dig.40.5.36.2
Maecenatus 16 fideic.
Nihil facit ad interpellandam iurisdictionem eius, qui de fideicommissa libertate cognoscit, privilegium cuiusque vel civitatis vel corporis vel officii, in quo quisque est, vel condicio personarum.
Dig.40.5.37
Ulpianus 6 fideic.
Si pure data sit fideicommissa libertas et is servus rationes administrasse dicatur, divus marcus rescripsit moram libertati non esse faciendam, ex continenti tamen arbitrum dandum esse, qui computationem ineat. verba rescripti ita se habent: " aequius videtur trophimo ex causa fideicommissi praestari libertatem, quam sine condicione reddendarum rationum datam esse constat, neque humanum fuerit ob rei pecuniariae quaestionem libertati moram fieri. qua tamen repraesentata confestim arbiter a praetore erit dandus, apud quem rationem, quam administrasse eum apparuit, ex fide reddat". tantum igitur rationes reddere cogetur. sed an et reliqua restituere debeat, nihil adicitur, nec puto cogendum: nam de eo, quod in servitute gessit, post libertatem conveniri non potest. corpora plane rationum et si quas res vel pecunias ex his detinet cogendus est per praetorem restituere: item de singulis instruere.
Dig.40.5.38
Paulus 3 decr.
In testamento, quod perfectum non erat, alumnae suae libertatem et fideicommissa dedit. cum omnia ut ab intestato egissent, quaesiit imperator, an ut ex causa fideicommissi manumissa fuisset: et interlocutus est, etiamsi nihil ab intestato pater petisset, pios tamen filios debuisse manumittere eam, quam pater dilexisset. pronuntiavit igitur recte eam manumissam et ideo fideicommissa etiam ei praestanda.
Dig.40.5.39pr.
Paulus 13 resp.
Paulus respondit, etsi alienus inveniatur servus, quem ut suum testator ab uno ex heredibus voluerit manumitti, tamen cogendum eum, qui rogatus est, redimere eum et manumittere, quoniam non putavit similem esse causam libertatis et fideicommissi pecuniarii.

Dig.40.5.39.1 Paulus 13 resp.
Paulus respondit his verbis " pisteuson de moi, zwile, hoti tas xaritas soi apodwsei ho uhios mou martialios kai soi kai tois sois paisin" plenam voluntatem defuncti contineri circa benefaciendum coniunctis personis zoilum: qui si servi sint, nihil est gratum his praestari posse quam libertatem ideoque praesidem debere sequi voluntatem defuncti.
Dig.40.5.40pr.
Paulus 15 resp.
Lucius titius septiciae filiae suae naturali concordiam ancillam suam donavit: idem postea testamento filiae suae cum aliis quibusdam ancillam supra scriptam legavit, ut manumitteretur: quaero, an septicia filia naturalis ancillam supra scriptam manumittere cogi possit. paulus respondit, si vivo patre naturali donatio ancillae fuit neque patris naturalis iudicium in ceteris legatis filia adgnovit, non posse eam compelli ancillam propriam ex causa fideicommissi manumittere.
Dig.40.5.40.1
Paulus 15 resp.
Lucius titius stichum servum maevio legavit et petit, ut neque ab eo neque ab herede eius umquam manumitteretur. paulus respondit testatorem potuisse postea hunc servum ad libertatem perducere, quia non sibi legem dixisset, sed legatario.
Dig.40.5.41pr.
Scaevola 4 resp.
" thais ancilla mea cum heredi meo servierit annos decem, volo sit mea liberta". quaeritur, cum libertam suam esse voluerit nec id heres facere potuerit nec directa pure data sit libertas, an etiam post decem annos in servitutem remaneret. respondit nihil proponi, cur non thaidi libertas debeatur.
Dig.40.5.41.1
Scaevola 4 resp.
Lucius titius ita cavit: " maevi fili carissime, te rogo, ut, si stichus et damas et pamphilus te promeruerint, aere alieno liberato ne alterius quam tuam servitutem experiantur": quaero, an, si per heredem steterit, quo minus aes alienum exsolveretur, ex causa fideicommissi libertatem consequi possint. respondit non quidem imputandum heredi, si pro commoditatibus rei suae administrandae aes alienum tardius exsolverit: verum si manifeste studium non solventis ei rei paratum, ut libertatibus mora fieret, probaretur, repraesentandas libertates.
Dig.40.5.41.2 Scaevola 4 resp.
Tutoris, quem et ipsum testamento liberis dederat, fidei commisit de manumittendis servis ipsius tutoris, sed is a tutela excusatus fuerat: quaero, an eisdem servis libertatem praestare deberent tutores, qui in locum excusati dati tutelam administrarent. respondit secundum ea quae proponerentur libertates et ab heredibus scriptis videri datas.
Dig.40.5.41.3
Scaevola 4 resp.
" seio auri libras tres et stichum notarium, quem peto manumittas". seius eodem testamento tutor datus a tutela se excusavit: quaeritur, an nihilo minus fideicommissa libertas debeatur. respondit nihil proponi, cur non debeatur.
Dig.40.5.41.4
Scaevola 4 resp.
Sorore sua herede instituta de servis ita cavit: " boulomai kai parakalw, glukutaty mou adelfy, en parakatavyky se exein stixon kai daman tous pragmateutas mou, ohus egw ouk yleuverwsa, axris an tas qyfous apokatastyswsin: ean de kai soi areswsin, emynusa soi tyn gnwmyn mou". quaero, si paratis actoribus rationes reddere heres libertatem non praestet, dicendo eos non placere sibi, an audienda esset. respondit non spectandum, quod heredibus displiceret, sed id quod viro bono posset placere, ut libertatem consequantur.
Dig.40.5.41.5
Scaevola 4 resp.
Lucia titia heredum fidei commisit, uti pamphilam ancillam seiae cum filiis eius redimerent et manumitterent, et iuridicus, quanti singuli essent redimendi, aestimavit: medio tempore pamphila, antequam pecunia solveretur, peperit: quaero, id quod natum est ex pamphila utrum ad heredes seiae an ad heredem titiae pertineat. respondit id, quod natum est ex pamphila, eius quidem esse, cuius ea fuerat tunc cum pareret: verum heredem, si moram fideicommissae libertati fecit, compellendum partum quoque ad libertatem perducere.
Dig.40.5.41.6
Scaevola 4 resp.
Lucius titius ita testamento cavit: " medicos tibi commendo illum et illum: in tuo iudicio erit, ut habeas bonos libertos et medicos. quod si ego libertatem eis dedissem, veritus sum, quod sorori meae carissimae fecerunt medici servi eius manumissi ab ea, qui salario expleto reliquerunt eam": quaero, an fideicommissa libertas supra scriptis competere potest. respondit secundum ea quae proponerentur non necessitatem heredibus impositam, sed arbitrium permissum.
Dig.40.5.41.7
Scaevola 4 resp.
Titius sticho servo suo libertatem dedit, si rationes sic dederit: quaero, an ratio per eum gesta ita putari debeat, ut damna, quae casu contigerunt, ad onus reliquorum non pertineant. respondit in negotio, quod voluntate domini administrasse proponatur, ea damna, quae casu ita acciderint, ut servo nihil possit imputari, non pertinere ad reliquorum onus.
Dig.40.5.41.8
Scaevola 4 resp.
Item quaero, cum omne peculium reddere iussus sit, an ita peculium computari debeat, ut id solum peculii esse videatur, quod quaque ex causa domino debeat superesse. respondit in ea specie, de qua quaereretur, non debere deduci ex peculio, quod domino debeatur.
Dig.40.5.41.9
Scaevola 4 resp.
Item quaero, an, si ex reliquis in peculio aliquid converterit, deduci hoc ex peculio reddendo debeat. respondit, si id, quod ex causa quae proponeretur in peculium versum est, reliquorum nomine desolutum est, fieri satis condicioni, si id, quod reliquum est peculii, solvatur.

Dig.40.5.41.10 Scaevola 4 resp. Libertatem ita testamento
dedit: " cupitum servum meum, cum marcianus filius meus sedecim annos impleverit, rationibus redditis liberum esse volo": post mortem testatoris tutores cupito exactionem commiserunt isque nummos redactos expensavit eisdem tutoribus: deinde filius impubes decessit, cui mater heres extitit et tutorem tutelae iudicio filii condemnatum habuit: cupitus ad libertatem proclamat eo tempore, quo, si viveret marcianus, annos sedecim aetatis habiturus esset, offerens rationes unius anni in diem mortis testatoris, quod ceterae subscriptae fuerunt. quaesitum est, an eas quoque rationes, quas tutores periculo suo egerunt, cupitus reddere compelli debeat. respondit eum de quo quaeritur condicioni rationis reddendae ita videri paruisse, si omne ex eo, quod gessit, recte desiderari potest, reddiderit: nam alteram condicionem humaniore interpretatione ita accipi posse, ut defuncto pupillo tempus, quo, si viveret, sedecim annos impleret, exspectare satis fuerit.
Dig.40.5.41.11
Scaevola 4 resp.
" stichus et damas servi mei, si rationes reddideritis, liberi estote": quaesitum est, an non solum rationes, verum si qua alia consilio et fraude eorum amota sunt, praestari ab his debeant, ut ad libertatem perveniant. respondit rationum reddendarum condicioni contineri omne, quod quoquo genere servi actum fidemque respiceret.

Dig.40.5.41.12
Scaevola 4 resp.
Intra certa tempora condicioni reddendarum rationum non paruerunt, postea parati erant: quaesitum est, an perveniant ad libertatem. respondit, si per ipsos stetisset, quo minus intra tempora praescripta condicioni parerent, non idcirco liberos fore, quod postea rationes velint reddere.
Dig.40.5.41.13
Scaevola 4 resp.
" ab heredibus meis peto fideique eorum committo, cum filius meus sedecim annos impleverit, stichum rationibus redditis manumittant": quaero, an eundem servum testator in diem usque pubertatis filii sui actum agere voluerit. respondit manifestum esse testatorem huius quoque actus rationem a sticho reddi voluisse.
Dig.40.5.41.14
Scaevola 4 resp.
" stichus servus meus iubeo ut det praestet filiae et uxori meae heredibus meis sine ulla controversia tot aureos: et ut ipsum manumittant, fidei eorum committo": quaesitum est, cum uxor ab hereditate abstinuerit, utrum duobus an filiae praestare debeat. respondit filiae, quae heres ex asse extitisse proponeretur, pro solido dandum.
Dig.40.5.41.15
Scaevola 4 resp.
Herede filio suo ex asse instituto libertatem dedit in haec verba: " december dispensator meus, severus vilicus et victorina vilica severi contubernalis in annos octo liberi sunto: quos in ministerio filii mei esse volo: te autem, severe fili carissime, peto, uti decembrem et severum commendatos habeas, quibus praesentem libertatem non dedi, ut idonea ministeria haberes, quos spero te et libertos idoneos habiturum". quaero, cum eo tempore, quo titius testamentum faciebat, filius natus annorum fuerat novem et titius post biennium et sex menses decesserit, anni octo, in quos libertas erat dilata, ex testamenti facti tempore an vero ex mortis numerari debeant. respondit posse videri testatorem eos annos octo dilatae libertatis comprehendisse, qui computandi sunt a die testamenti facti, nisi aliud voluisse testatorem probaretur.
Dig.40.5.41.16
Scaevola 4 resp.
" spendophorus, cum filia mea in familia nupserit, si rationes idonee filiae meae administratas reddiderit, liber esto": filia cum adhuc pubes esset, vivo patre decessit et ex substitutione seius heres extitit: quaero, cum spendophorus rationes pupillae non administraverit et vivo patre familias desierit ipsius rationes administrare et, si viveret, titia annos haberet amplius duodecim, an ex testamento liber sit. respondit, si nullas rationes administrasset, quas reddere heredi deberet, secundum ea quae proponerentur liberum esse.
Dig.40.5.41.17
Scaevola 4 resp.
" stichum rationibus redditis manumitti volo". stichus arcarius probante domino nomina fecit et rationes a domino subscriptas exhibet nec postea nomen ullum fecit: quaero, an, si qui minus solvendo fuerint debitores, quibus alii exactores erant applicati, nondum videatur condicioni satisfactum. respondit secundum ea quae proponerentur non pertinere ad onus reddendarum rationum, quod solvendo non esse debitores.
Dig.40.5.42
Maecenatus 7 fideic.
Antoninus augustus pius noster, quo militum suorum per omnia rata esset voluntas suprema, cum et institutus et substitutus in continenti, priusquam adirent hereditatem, decessissent, eos, quibus ab his et libertas et hereditas a milite per fideicommissum data esset, perinde liberos et heredes esse iussit, ac si utrumque directo accepissent. eorum autem, qui a pagano libertatem et hereditatem per fideicommissum acceperant, cum aeque in continenti et institutus et substitutus decessissent, satis habuit libertatem confirmare.
Dig.40.5.43
Paulus 4 ad sab.
Fideicommissa libertas non debetur ei, quem postea vinxit dominus.
Dig.40.5.44
Pomponius 7 ad sab.
De libertate fideicommissaria praestanda servus cum domino recte contendit.
Dig.40.5.45pr.
Ulpianus 5 disp.
Si debitor rogatus sit a creditore ancillam suam pigneratam manumittere, dicendum est fideicommissariam libertatem utiliter relictam a debitore. quid enim interest, certa quantitas ab eo relinquatur an fideicommissaria libertas? et sive plus sit in pretio sive minus, cogitur libertatem praestare, si modo semel adgnovit voluntatem creditoris. adgnovisse autem sic accipimus, si forte, cum conveniretur ab herede, usus est exceptione vel alias voluntatem suam ostendit: nam si conveniatur debitor ab herede creditoris, doli exceptione uti potest in id, quod intererit debitoris ancillam suam habere.
Dig.40.5.45.1
Ulpianus 5 disp.
In fideicommissaria libertate, quamvis quis modicum legatum fuerit consecutus, necesse habet servum suum manumittere: pecuniarium enim fideicommissum si divisum fuerit, satis iniuriam facit libertati quam fideicommissario: satius est igitur eum, qui adgnovit legatum, onerari quam libertatem intercidere.
Dig.40.5.45.2
Ulpianus 5 disp.
Quotiens servo vel ancillae fideicommissaria libertas relinquitur, in ea condicione est, ut, quoad manumittatur, servilis condicionis sit: et quidem si nullam moram praestandae libertati qui praestare debet fecit, nihil de statu eorum mutatur: ideoque eos interim legari posse, sed cum sua causa, constat.
Dig.40.5.46pr.
Ulpianus 6 disp.
Fideicommissa libertas ita potest dari: " heres, si volueris, fidei tuae committo, ut stichum manumittas", quamvis nihil aliud in testamento potest valere ex nutu heredis.
Dig.40.5.46.1
Ulpianus 6 disp.
Plane et ita " si stichus voluerit" potest ei libertas adscribi.
Dig.40.5.46.2
Ulpianus 6 disp.
Sed et si ita adscriptum sit " si seius voluerit, stichum liberum esse volo", mihi videtur posse dici valere libertatem, quia condicio potius est, quemadmodum si mihi legatum esset, si titius capitolium ascenderit.
Dig.40.5.46.3
Ulpianus 6 disp.
Quod si ita scriptum sit " si heres voluerit", non valebit, sed ita demum, si totum in voluntate fecit heredis, si ei libuerit. ceterum si arbitrium illi quasi viro bono dedit, non dubitabimus, quin libertas debeatur: nam et eam libertatem deberi placuit " si tibi videbitur, peto manumittas": ita enim hoc accipiendum " si tibi quasi viro bono videbitur". nam et ita relictum " si voluntatem meam probaveris" puto deberi: quemadmodum " si te meruerit" quasi virum bonum vel " si te non offenderit" quasi virum bonum vel " si comprobaveris" vel " si non reprobaveris" vel " si dignum putaveris". nam et cum quidam graecis verbis ita fideicommissum dedisset: tw deini, ean dokimasys, eleuverian dovynai boulomai, a divo severo rescriptum est fideicommissum peti posse.
Dig.40.5.46.4
Ulpianus 6 disp.
Quamquam autem in heredis arbitrium conferri, an debeatur, non possit, quando tamen debeatur, conferri potest.
Dig.40.5.46.5
Ulpianus 6 disp.
Quidam, cum tres servos legasset, fidei heredis sui commisit, ut ex his duos quos vellet manumitteret: fideicommissa libertas valebit et quos ex his vellet, heres manumittet: quare si eos vindicaret legatarius, quos heres vult manumittere, exceptione doli repelletur.
Dig.40.5.47pr.
Iulianus 42 dig.
Si pater duos filios heredes instituerit et adgnatione postumi ruptum testamentum fuerit, quamvis hereditas pro duabus partibus ad eos pertineat, tamen fideicommissae libertates praestari non debent, sicuti ne legata quidem aut fideicommissa praestare coguntur.
Dig.40.5.47.1
Iulianus 42 dig.
Si, cum alienum servum heres rogatus sit manumittere, item communem vel eum, in quo usus fructus alienus est, latitet, non inique senatus consulto libertatibus succurretur.
Dig.40.5.47.2
Iulianus 42 dig.
Si sticho libertas per fideicommissum data fuerit sub condicione, si rationes reddidisset, et is absente herede paratus sit reliqua solvere, praetoris officio continetur, ut virum bonum eligat, cuius arbitrio rationes computentur, et pecuniam, quae ex computatione colligitur, deponat, atque ita pronuntiet libertatem ex causa fideicommissi deberi. haec autem fieri conveniet, si heres ex iusta causa aberit: nam si latitabit, satis erit liquere praetori per servum non stare, quo minus condicioni pareat atque ita pronuntiare de libertate oportebit.
Dig.40.5.47.3
Iulianus 42 dig.
Cum sub condicione legato servo libertas datur non aliter fideicommissario tradi debet, quam ut caveatur existente condicione traditu iri eum.
Dig.40.5.47.4
Iulianus 42 dig.
Quaedam cum in extrema esset valetudine, praesentibus honestis viris compluribus et matre sua, ad quam legitima hereditas eius pertinebat, ita locuta est " ancillas meas maeviam et seiam liberas esse volo" et intestata decessit: quaero, si mater ex senatus consulto legitimam hereditatem eius non vindicasset et hereditas ad proximum cognatum pertinuisset, an fideicommissa libertas deberetur. respondi deberi: nam eam, quae in extremis dixisset " ancillas meas illam et illam liberas esse volo", videri ab omnibus, qui legitimi heredes aut bonorum possessores futuri essent, petisse, ut hoc fieri possit.
Dig.40.5.48
Iulianus 62 dig.
Cum in testamento scriptum est: " stichum titio lego" vel " heres meus dato ita, ut eum titius manumittat", dixi petenti legatario stichum exceptionem doli mali obstaruram, nisi caverit se libertatem secundum voluntatem defuncti praestaturum.
Dig.40.5.49
Africanus 9 quaest.
Si is, cui servus legatus est, rogatus manumittere latitet, orcinum fieri libertum respondit: idem fore et si non legatarii, sed heredis fidei commissum esset. sed et si non omnium, sed quorundam heredum fidei commissum sit, aeque dicendum orcinum fieri: in eos autem qui latitaverint coheredibus, a quibus redimendae partes essent, utilem actionem eo nomine dari debere vel etiam familiae erciscundae iudicio recte eos acturos.
Dig.40.5.50
Marcianus 7 inst.
Si servus legatus et per fideicommissum manumissus sit, cervidius scaevola consultus putabat novissimam scripturam valere, sive libertas sit sive legatum, quia, cum libertatem datam postea placeat adimi, et per legatum constat posse adimi: sed si in obscuro sit, qua mente post libertatem legavit eundem servum, in obscuro libertatem praevalere. quae sententia mihi quoque verior esse videtur.
Dig.40.5.51pr.
Marcianus 9 inst.
Non tantum ipse, qui rogatus est manumittere, ad libertatem perducere potest, sed et successores eius, sive emptione sive quo alio modo successerint. sed et si nemo successor extiterit, ad fiscum ita transit, ut libertas ab eo praestetur.
Dig.40.5.51.1
Marcianus 9 inst.
Is autem qui rogatus est manumittere etiam eo tempore quo alienare prohibetur potest manumittere.
Dig.40.5.51.2
Marcianus 9 inst.
Si alienum servum quis rogatus fuerit manumittere, cum ei pecunia certa legata esset, ut emat eum et manumittat, et dominus nolit eum vendere, legatum retinet ex voluntate defuncti.
Dig.40.5.51.3
Marcianus 9 inst.
Cui per fideicommissum libertas debetur, liberi quodammodo loco est, et statuliberi locum optinet vel eo magis, quod nec in alium transferendus est, ut aut libertas eius impediatur aut iura patronorum graviora experiatur.
Dig.40.5.51.4
Marcianus 9 inst.
Senatus consulto dasumiano cautum est, ut, si ex iusta causa absit qui fideicommissam libertatem debet et hoc pronuntiatum fuerit, perinde libertas competat, atque si, ut oportet, ex causa fideicommissi manumissus esset.
Dig.40.5.51.5
Marcianus 9 inst.
Abesse autem is intellegitur, qui a tribunali abest.
Dig.40.5.51.6
Marcianus 9 inst.
Et quia de heredibus tantum cautum erat, adiectum est eodem senatus consulto, ut quicumque fideicommissam libertatem ex quacumque causa pronuntiatum fuerit eum eosve abesse, perinde habeatur, atque si, ut oportet, ex causa fideicommissi manumissus esset.
Dig.40.5.51.7
Marcianus 9 inst.
Sed articuleiano senatus consulto cavetur, ut in provinciis praesides provinciae cognoscant, licet heres non sit eius provinciae.
Dig.40.5.51.8
Marcianus 9 inst.
Sed si non hereditarium servum quis rogatus fuerit manumittere, sed proprium, ex senatus consulto iunciano post pronuntiationem pervenit ad libertatem.
Dig.40.5.51.9
Marcianus 9 inst.
Sive iusta ex causa abest sive latitet sive praesens non vult manumittere, pro absente eum haberi divus pius rescripsit.
Dig.40.5.51.10
Marcianus 9 inst.
Emptor quoque ut manumittat, eodem senatus consulto expressum est.
Dig.40.5.51.11
Marcianus 9 inst.
Et praesens coheres perinde manumittat, atque si traditum a coherede accepisset. quod et in impuberis persona coheredis, qui non erat rogatus manumittere, eundem principem rescripsisse relatum est.
Dig.40.5.51.12
Marcianus 9 inst.
Sed si matrimonii causa quis manumittere rogatus est, non est cogendus eam uxorem ducere, sed sufficit fideicommissa libertas. Dig.40.5.52
Ulpianus 1 resp.
Posteaquam a creditore alienati sunt servi, quibus fideicommissa libertas adscripta est, non nisi ex iusta causa adversus heredem subveniri eis posse.
Dig.40.5.53pr.
Marcianus 4 reg.
Si quis rogatus ancillam manumittere moram fecerit, si interea enixa fuerit, constitutum est huiusmodi partum liberum nasci et quidem ingenuum. sed sunt constitutiones, quibus cavetur statim ex quo libertas deberi coeperit ingenuum nasci: et hoc magis est sine dubio sequendum, quatenus libertas non privata, sed publica res est, ut ultro is qui eam debet offerre debeat.
Dig.40.5.53.1
Marcianus 4 reg.
Sed si nondum debita libertate fideicommissa ancilla peperit, studio tamen heredis fuerit effectum, ut nondum libertas deberetur, veluti quod tardius adit hereditatem, ut qui nati sint ex ancilla servi eius fiant, placet manumittendos, sed tradi matri oportere, ut ab ea manumitterentur et liberti potius matris fiant: nam quos indignus est heres servos habere, ne quidem libertos habebit.
Dig.40.5.54
Maecenatus 16 fideic.
Si mater, postquam filium accepisset, vel qui in eius locum successit praestare noluit libertatem, compellendi sunt: amplius si mater aut nollet sibi filium tradi aut in rerum natura esse desisset, non ab re est dicere, nihilo minus ita natis ab herede libertatem praestari.
Dig.40.5.55pr.
Marcianus 4 reg.
Sed et si non data opera tardius adierit, sed dum de adeunda hereditate deliberat, idem dictum est. et si postea cognovit se heredem institutum, quam ancilla peperit, placet hoc quoque casu subveniendum esse: hoc tamen casu ipse manumittere debebit, non matri tradere.
Dig.40.5.55.1
Marcianus 4 reg.
Sed si directo libertas data fuerit ancillae et horum aliquid evenerit, quemadmodum natis subvenietur? nam ibi quidem petitur fideicommissa libertas et praetor parvulis subvenit: cum vero directo libertas datur, non petitur. sed etiam hoc casu puto nato subveniendum esse, ut aditus praetor in rem matri decernat actionem exemplo fideicommissariae libertatis. sic denique et Marcellus libro sexto decimo digestorum scripsit et ante aditam hereditatem usucaptis, qui testamento manumissi sunt, subveniendum esse, ut eis libertas conservetur utique per praetorem, quamvis his et imputari possit, quare usucapti sunt: in parvulis autem nulla deprehenditur culpa.
Dig.40.5.56
Marcellus l.S. resp.
Lucius titius testamento ita cavit: " si quos codicillos reliquero, valere volo. si quis mihi ex paula, quae uxor mea fuit, intra decem menses natus natave erit, ex semisse heredes sunto. gaius seius ex semisse heres esto. stichum et pamphilum servos meos et erotem et diphilum peto et fidei heredum committo, ut, cum ad pubertatem liberi mei pervenerint, manumittant". deinde novissima parte ita cavit: " quod si mihi liberi nati non erunt aut intra pubertatem decesserint, tunc heredes ex paribus partibus sunto mucius et maevius. legata, quae priore testamento, quo filios et seium, reliqui, praestari volo, hoc est et a sequentibus heredibus". deinde codicillis ita cavit: " lucius titius heredibus primis et substitutis salutem. peto, ut ea quae testamento cavi legavi et ea quae codicillis cavero legavero, praestetis". quaero, cum liberi lucio titio nati non sint, an sticho et pamphilo et eroti et diphilo servis confestim fideicommissa libertas praestari debeat. Marcellus respondit condicionem, quae libertati eorum, de quibus quaereretur, si filii heredes exstitissent, adposita esset, repetitam non videri ideoque confestim libertatem praestandam esse et a primis et a substitutis heredibus: nam ut supra scriptum est, petit, ut quae testamento cavisset praestarentur, cavit autem de libertate eorum servorum. atquin sub condicione cavit et, si alterius generis condicio esset, exspectanda esset: sed non est verisimile, ut hoc in ista condicione cogitaverit, cum fidei substitutorum committeret, qui admitti ad hereditatem non possent, si impleretur condicio.

Dig.40.6.0. De ademptione libertatis.
Dig.40.6.1
Clementius 18 ad l. iul. et pap.
Cum libertas lege adimatur, aut pro non data haberi debet aut certe perinde observari, ac si a testatore adempta esset.

Dig.40.7.0. De statuliberis.
Dig.40.7.1pr.
Paulus 5 ad sab.
Statuliber est, qui statutam et destinatam in tempus vel condicionem libertatem habet.
Dig.40.7.1.1
Paulus 5 ad sab.
Fiunt autem statuliberi vel condicione expressa vel vi ipsa. condicione expressa quid est, manifestum est. vi ipsa, cum creditoris fraudandi causa manumittuntur: nam dum incertum est, an creditor iure suo utatur, interim statuliberi sunt, quoniam fraus cum effectu in lege aelia sentia accipitur.
Dig.40.7.2pr.
Ulpianus 4 ad sab. Qui statuliberi causam adprehendit, in ea condicione est, ut, sive tradatur, salva spe libertatis alienetur, sive usucapiatur, cum sua causa usucapiatur, sive manumittatur, non perdat spem orcini liberti. sed statuliberi causam non prius servus nanciscitur nisi adita vel ab uno ex institutis hereditate: ceterum ante aditionem sive tradetur sive usucapietur sive manumittetur, spes statutae libertatis intercidit.
Dig.40.7.2.1
Ulpianus 4 ad sab.
Sed si impuberis tabulis libertas servo sit adscripta, an vivo pupillo, post aditionem videlicet hereditatis patris, statuliber sit? cassius negat: iulianus contra existimat, quae sententia verior habetur.
Dig.40.7.2.2
Ulpianus 4 ad sab.
Plus scripsit iulianus et si legatus sit servus ab herede patris, liber esse iussus in pupillaribus tabulis, praevalere libertatis dationem.
Dig.40.7.2.3
Ulpianus 4 ad sab.
Si primis tabulis sub condicione servus cum libertate ex parte dimidia heres sit institutus, an statuliberi causam optineat, ut adeunte coherede cum sua causa usucapiatur? cum a semetipso acceperit libertatem, non potest statuliberi causam optinere. plane si condicio hereditatis deficiat, quo casu secundum iulianum vel libertatem apiscitur, dicendum est statuliberi causam optinere, eo quod non a semetipso, sed a coherede accepisse libertatem creditur.
Dig.40.7.2.4
Ulpianus 4 ad sab.
Quocumque gradu pupillo servus cum libertate substitutus sit, necessarii causam optinet: quae sententia utilitatis causa recepta est et a nobis probatur. celsus quoque putat libro quinto decimo cum libertate substitutum statuliberi causam optinere.
Dig.40.7.3pr.
Ulpianus 27 ad sab.
Statuliberos condicioni parere oportet, si nemo eos impediat et sit condicio possibilis.
Dig.40.7.3.1
Ulpianus 27 ad sab. Sed si in heredis persona iussus sit parere condicioni, quid dici debeat? si quidem paruit condicioni, statim liber est etiam invito herede. quod si non patitur heres pareri ( puta offert decem, quae dare iussus erat), procul dubio liber est, quia per heredem stare videtur, quo minus condicionem impleat. et parvi refert, de peculio ei offerat an ab alio accepta: receptum est enim, ut servus peculiares quoque nummos dando perveniat ad libertatem, sive ipsi heredi sive alii dare iussus est.
Dig.40.7.3.2
Ulpianus 27 ad sab.
Inde quaeritur, si forte debeatur pecunia huic servo vel ab herede, quod in domini rationem plus erogaverat, vel ab extraneo, nec velit heres debitorem convenire vel statulibero solvere pecuniam: an debeat ad libertatem pervenire, quasi moram per heredem patiatur. et aut legatum huic statulibero fuit peculium aut non: si legatum peculium fuit, servius scribit moram eum libertatis passum ob hoc ipsum, quod ei aliquid ex ratione dominica deberetur nec ei ab herede praestaretur: quam sententiam et labeo probat. idem servius probat et si in eo moram faciat heres, quod nolit exigere a debitoribus: nam perventurum ad libertatem ait. mihi quoque videtur verum quod servius ait. cum igitur veram putemus sententiam servi, videamus, an et si non fuerit praelegatum peculium servo, idem debeat dici: constat enim statuliberum de peculio posse dare vel ipsi heredi iussum vel alii: et si eum dare impediat, perveniet statuliber ad libertatem. denique etiam remedii loco hoc monstratur domino statuliberi, ut eum extraneo iussum dare prohibeat, ne et nummos perdat cum statulibero. proinde defendi potest et si non vult exigere vel ipse solvere, ut hic habeat, unde condicioni pareat, libertatem competere: et ita cassius quoque scribit.
Dig.40.7.3.3
Ulpianus 27 ad sab.
Non solum autem si dare iussum dare prohibeat, statuliber ad libertatem pervenit, verum etiam si ascendere capitolium iussum ascendere vetet, item si capuae dare iussum capuam ire prohibeat: nam qui prohibet servum proficisci, intellegendus est impedire magis velle libertatem quam operis servi uti.
Dig.40.7.3.4
Ulpianus 27 ad sab.
Sed et si iussum coheredi dare non patiatur unus ex heredibus dare, aeque liber erit: sed is, cui iussus erat dare et liber esse, familiae erciscundae iudicio ab eo qui impedit consequetur, quod sua intererat prohibitum statuliberum non esse.
Dig.40.7.3.5
Ulpianus 27 ad sab.
Si decem iussus dare et liber esse quinque det, non pervenit ad libertatem, nisi totum det: interim igitur vindicare quinque nummos dominus eorum potest. sed si residuum fuerit solutum, tunc etiam id alienatum, cuius ante dominium non erat translatum. ita pendebit praecedentis summae alienatio, sic tamen, ut non retro nummi fiant accipientis, sed tunc, cum residua summa fuerit exsoluta.
Dig.40.7.3.6
Ulpianus 27 ad sab.
Si plus quam iussus erat dederit statuliber, puta decem iussus dare viginti dedit, sive numeravit sive in sacculo dedit, pervenit ad libertatem et superfluum potest repetere.
Dig.40.7.3.7
Ulpianus 27 ad sab.
Si quis servum iussum decem dare et liberum esse vendiderit sine peculio, utrum statim liber sit ( quasi prohibitus videatur de peculio dare hoc ipso, quod sine peculio distractus est) an vero cum fuerit prohibitus peculium tangere? et puto tunc demum liberum fore, cum volens dare prohibeatur, non statim ubi veniit.
Dig.40.7.3.8
Ulpianus 27 ad sab.
Si quis servum iussum decem dare et liberum esse operari prohibeat, vel si, quod ex operis suis meret, abstulerit ei heres, vel si, quod ex mercedibus suis coegit, heredi dederit, an ad libertatem perveniat? et puto, si quidem ex operis dederit vel undecumque dederit, ad libertatem perventurum: quod si prohibeatur operari, non fore liberum, quia operari domino debet. plane si ei ablata fuerit pecunia ex operis collecta, liberum fore arbitror, quia de peculio dare prohibetur. sane si testator vel ex operis ut det iussit, prohibitum operari ad libertatem perventurum non dubito.
Dig.40.7.3.9
Ulpianus 27 ad sab.
Sed et si argento subtracto vel rebus aliis distractis nummos corrasos dederit, perveniet ad libertatem, quamvis, si nummos subtractos dedisset, ad libertatem non perveniret: nec enim videtur dedisse, sed magis reddidisse. sed nec si aliis subripuerit nummos et heredi dederit, ad libertatem perveniet, quia avelli nummi ei qui accepit possunt. plane si sic consumpti fuerint, ut nullo casu avelli possint, competet libertas.
Dig.40.7.3.10
Ulpianus 27 ad sab.
Non solum autem si heres moram facit libertati, sed et si tutor vel curator vel procurator vel alius quivis, in cuius persona condicioni parendum est, libertatem competere dicemus. et sane hoc iure utimur in statulibero, ut sufficiat per eum non stare, quo minus condicioni pareat.
Dig.40.7.3.11
Ulpianus 27 ad sab.
Si quis heredi in diebus triginta proximis mortis testatoris dare iussus fuerit, deinde heres tardius adierit, trebatius et labeo, si sine dolo malo tardius adierit, dantem eum intra dies triginta aditae hereditatis ad libertatem pervenire: quae sententia vera est. sed quid si data opera traxit? an ob id statim, ut adita est hereditas, ad libertatem perveniat? quid enim si tunc habuit, post aditam habere desiit? sed et hic expleta videtur condicio, quoniam per eum non steterit, quo minus impleatur.
Dig.40.7.3.12
Ulpianus 27 ad sab.
Si quis sic acceperit libertatem " cum decem dare poterit, liber esto", trebatius ait, licet habuerit decem vel idoneus fuerit ad adquirendum et conservandum peculium, tamen non alias ad libertatem perventurum, nisi dederit aut per eum non steterit, quo minus det: quae sententia vera est.
Dig.40.7.3.13
Ulpianus 27 ad sab.
Stichus annua bima trima die denos aureos heredi si dederit, liber esse iussus est. si prima pensione stetit per heredem, quo minus acciperet decem, exspectandam esse trimam pensionem placet, quia et tempus adiectum est et adhuc supersunt duae pensiones. sed si eadem decem sola habeat, quae optulit ad primam pensionem, an etiam ad sequentem quoque prosit, si offerat? et an et ad tertiam, si sequens pensio non sit accepta? et puto sufficere haec eadem et paenitentiae heredi locum non esse: quod et pomponius probat.
Dig.40.7.3.14
Ulpianus 27 ad sab.
Quid si servus, qui annua bima trima die iussus est dena dare, tota simul offerat heredi non exspectata die ? vel decem primo anno datis secundo anno viginti optulit ? benignius est eum in libertatem pervenire, cum utriusque providentia infertur et servi, quatenus maturius in libertatem perveniat, et heredis, quatenus dilatione interempta ilico accipiat, quod post tempus consequi poterat.
Dig.40.7.3.15
Ulpianus 27 ad sab.
Si ita sit libertas servo data, si quinquennio heredi servierit, deinde eum heres manumiserit, statim liber fit, quasi per eum sit effectum, quo minus ei serviat: quamvis si non pateretur eum sibi servire, non statim perveniret, quam si quinquennium praeterisset. ratio huius res evidens est: manumissus enim amplius servire non potest: at is quem quis non patitur sibi servire, postea pati potest intra quinquennii tempus. atquin iam quinquennio ei servire non potest: sed vel minus potest.
Dig.40.7.3.16
Ulpianus 27 ad sab.
Item iulianus libro sexto decimo digestorum scripsit, si arethusae libertas ita sit data, si tres servos pepererit, et per heredem steterit, quo minus pepererit ( puta quod ei medicamentum dedisset, ne conciperet), statim liberam futuram esse: quid enim exspectamus? idemque et si egisset heres, ut abortum faceret, quia et uno utero potuit tres edere.
Dig.40.7.3.17
Ulpianus 27 ad sab.
Item si heredi servire iussum statuliberum heres vendidit et tradidit, credo statim ad libertatem pervenire.
Dig.40.7.4pr.
Paulus 5 ad sab.
Cum heres rei publicae causa abesset et pecuniam statuliber haberet: vel exspectari eum debere, donec redeat is cui dare debet, vel deponere in aedem pecuniam consignatam oportet, quo subsecuto statim ad libertatem pervenit.
Dig.40.7.4.1
Paulus 5 ad sab.
Non est statuliber, cui libertas in tam longum tempus collata est, ut eo tempore is qui manumissus est vivere non possit: aut si tam difficilem, immo paene impossibilem condicionem adiecerit, ut aliunde ea libertas optingere non possit, veluti si heredi milies dedisset aut cum moreretur, liberum esse iussisset: sic enim libertas inutiliter datur, et ita iulianus scribit, quia nec animus dandae libertatis est.
Dig.40.7.4.2
Paulus 5 ad sab.
Servire titio anno et liber esse iussus titio mortuo non statim liber fiet, sed cum annus transierit, quod videtur non tantum sub condicione, sed etiam ex tempore data libertas: etenim absurdum est maturius eum liberum fieri, cum condicionem non implet, quam futurus foret, si eam expleret.
Dig.40.7.4.3
Paulus 5 ad sab.
Si duobus decem datis liber esse iussus sit et unus quinque accipere noluerit, melius est dicere posse eum eadem quinque alteri offerentem ad libertatem pervenire.
Dig.40.7.4.4
Paulus 5 ad sab.
" stichus si titio per triennium servierit vel si illi centum operas dederit, liber esto". constat hoc modo libertatem utiliter dari posse: nam et alienus servus servire nobis potest, sicuti liber, et multo magis operas dare: nisi testator servitutis appellatione dominium magis quam operam intellexit. ideoque si prohibet heres titio servire, pervenit ad libertatem.
Dig.40.7.4.5
Paulus 5 ad sab.
" stichus si heredi meo anno servierit, liber esto": quaerendum est, annus quomodo accipi debeat, an qui ex continuis diebus trecentis sexaginta quinque constet an quibus ^ quibuslibet^ libet ^ ^ . sed superius magis intellegendum pomponius scribit. sed et si quibusdam diebus aut valetudo aut alia iusta causa impedimento fuerit, quo minus serviat, et hi anno imputandi sunt: servire enim nobis intelleguntur etiam hi, quos curamus aegros, qui cupientes servire propter adversam valetudinem impediuntur.
Dig.40.7.4.6
Paulus 5 ad sab.
Item si decem heredi dare iussus fuerit, heres etiam per partes accipere favore libertatis cogendus est.
Dig.40.7.4.7
Paulus 5 ad sab.
Ita liber esse iussus " si titius capitolium ascenderit": si titius nolit ascendere, impedietur libertas. idemque iuris est in similibus causis et condicionibus.
Dig.40.7.4.8
Paulus 5 ad sab.
Item cassius ait ei, qui servire iussus est anno, illud tempus, quo in fuga sit vel in controversia pro libertate, non procedere.
Dig.40.7.5pr.
Pomponius 8 ad sab.
Statuliber rationem reddere iussus reliquum quod apparet solvit, de eo, quod obscurius est, satisdare paratus est. neratius et aristo recte putant liberum fore, ne multi ad libertatem pervenire non possint incerta causa rationis et genere negotii huiusmodi.
Dig.40.7.5.1
Pomponius 8 ad sab.
Statuliber, qui non rationes reddere, sed pecuniam iussus est dare, numerare debet, non fideiussorem dare.
Dig.40.7.6pr.
Ulpianus 27 ad sab.
Si statulibera serva poenae facta sit et post damnationem statutae libertatis condicio exstiterit, quamvis ipsi statuliberae nihil proficiat, partui tamen proficere oportet, ut perinde liber nascatur, atque si mater damnata non esset.
Dig.40.7.6.1
Ulpianus 27 ad sab.
Quid tamen si qua conceperit in servitute, deinde ab hostibus capta peperit ibi post existentem condicionem, an liberum pariat? et interim quidem quin servus hostium sit, nequaquam dubium est: sed verius est postliminio eum liberum fieri, quia, si mater in civitate esset, liber nasceretur.
Dig.40.7.6.2
Ulpianus 27 ad sab.
Plane si apud hostes eum concepisset et post existentem condicionem edidisset, benignius dicetur competere ei postliminium et liberum eum esse.
Dig.40.7.6.3
Ulpianus 27 ad sab.
Statuliber parendo condicioni in persona emptoris pervenit ad libertatem: et sciendum hoc ad statuliberos omnis sexus pertinere. non solum autem si venierit, haec condicio ad eum transit qui emit, verum etiam ad omnes, quicumque quoquo iure dominium in statulibero nacti sunt. sive igitur legatus sit tibi ab herede statuliber sive adiudicatus sive usucaptus a te sive traditus vel aliquo iure tuus factus, sine dubio dicemus parere condicioni in persona tua posse. sed et in herede emptoris idem dicitur.
Dig.40.7.6.4
Ulpianus 27 ad sab.
Si filius familias heres sit institutus et statuliber filio dare iussus est et liber esse, sive filio sive patri dando pervenit ad libertatem, quia et ad patrem hereditatis emolumentum pervenit. sed et si post mortem filii patri dederit quasi heredis heredi, liber erit: nam et si quis extraneo dare iussus sit et liber esse, deinde hic heredi heres extiterit, non quasi in extranei persona, sed quasi in heredis condicioni parebit.
Dig.40.7.6.5
Ulpianus 27 ad sab.
Statuliber decem dare iussus et liber esse, si quinque datis distractus sit, residua quinque emptori dabit.
Dig.40.7.6.6
Ulpianus 27 ad sab.
Si servus tuus statuliberum emerit, tibi datur, quod heredibus dare iussus est. sed et si tuo servo dederit, si modo is eum peculiari nomine emit neque ei tu peculium ademisti, puto liberum fore, scilicet ut eo modo tibi dedisse intellegatur, perinde atque si tua voluntate cuivis alii tuorum servorum dedisset.
Dig.40.7.6.7
Ulpianus 27 ad sab.
Si quis non dare decem et liber esse, sed rationibus redditis liber esse iussus sit, an ad emptorem haec condicio transeat, videamus. et alias sciendum est eas demum condiciones ad emptorem transire, quae sunt in dando: ceterum hae, quae sunt in faciendo, non transeunt, ut puta si filium eius litteras edocuerit: hae enim personis eorum cohaerent, quibus adscribuntur. rationum autem reddendarum condicio, quod ad reliqua quidem attinet, in danda pecunia consistit, quod autem ad ipsa volumina rationum tradenda percontandasque et examinandas rationes et in dispungendas atque excutiendas, factum habet. num quid ergo reliqua quidem et emptori dando perveniat ad libertatem, cetera in persona heredis consistant? puto igitur et ad emptorem reliquorum solutionem transmitti: sic fiet, ut dividatur condicio: et ita pomponius libro octavo ex sabino scripsit.
Dig.40.7.7
Paulus 5 ad sab.
Usus fructus alienato condicionem statuliberi secum non trahit.
Dig.40.7.8pr.
Pomponius 8 ad sab.
Ita liber esse iussus " si decem dederit, liber esto" heredi dare debet: nam qui non habet, cui det, heredi dando ad libertatem pervenit.
Dig.40.7.8.1
Pomponius 8 ad sab.
Si partes suas quisque heredum diversis ementibus vendiderit, quas portiones heredibus dare statuliber debuit, easdem dabit emptoribus. labeo autem ait, si nomina dumtaxat heredum in testamento posita sint, viriles partes eis dandas: si vero ita " si heredibus dedit", hereditarias.
Dig.40.7.9pr.
Ulpianus 28 ad sab.
Statuliberum medio tempore servum heredis esse nemo est qui ignorare debeat: eapropter noxae dedi poterit, sed deditus sperare adhuc libertatem poterit: nec enim deditio spem illi adimit libertatis.
Dig.40.7.9.1
Ulpianus 28 ad sab.
Si statuliberum non eadem condicione heres vendat, causa eius immutabilis est et luere se ab eo potest simili modo ut ab herede. si tamen suppresserit condicionem statuliberi? et ex empto quidem tenetur: graviores autem etiam stellionatus crimen important ei, qui sciens dissimulata condicione statutae libertatis simpliciter eum vendiderit.
Dig.40.7.9.2
Ulpianus 28 ad sab.
Illud tractatum est, an liberatio contingat ei qui noxae dederit statuliberum. et octavenus putabat liberari: et idem dicebat et si ex stipulatu stichum deberet eumque statuliberum solvisset: nam et si ante solutionem ad libertatem pervenisset, extingueretur obligatio tota: ea enim in obligatione consistere, quae pecunia lui praestarique possunt, libertas autem pecunia lui non potest nec reparari potest. quae sententia mihi videtur vera.
Dig.40.7.9.3
Ulpianus 28 ad sab.
Statuliberi condicio ita demum immutabilis est, si adita hereditas fuerit: ceterum ante aditam hereditatem in propriam usucapitur servitutem libertatisque spes infringitur: sed adita postea hereditate spes libertatis favore sui redintegrabitur.

Dig.40.7.10 Paulus 5 ad sab.
Si decem dare iussum heres vendiderit et tradiderit dixeritque adscriptum libertati, si viginti dedisset, ex empto erit actio cum venditore, aut, si dupla promissa est, ob evictionem dumtaxat duplae repetitio erit, ex empto ob mendacium.
Dig.40.7.11
Pomponius 14 ad sab.
Si heres pecuniam donasset statulibero, ut sibi eam daret et liber esset, non fieri liberum aristo ait: sed si in plenum ei donasset, fieri liberum.
Dig.40.7.12
Iulianus 7 dig.
Si quis testamento libertatem acceperit sub condicione, si rationem dederit, debet pro hereditaria parte heredibus reliqua solvere, etiamsi nomina quorundam heredum sint in condicione posita.
Dig.40.7.13pr.
Iulianus 43 dig.
Si quis ita libertatem dedisset " stichus, si eum heres meus testamento suo non manumiserit, liber esto", secundum voluntatem defuncti hoc significari videtur " si testamento suo heres non adscripserit ei libertatem". quare si quidem heres libertatem servo testamento suo dederit, defectus condicione videtur: si non dederit, impleta condicione ultimo vitae tempore heredis ad libertatem perveniet.
Dig.40.7.13.1
Iulianus 43 dig.
Servus communis liber esse iussus ita " si decem dederit" ex peculio dare potest, quod quocumque modo adquisitum habuerit: nec refert, apud heredem id an apud socium fuerit et heredi an extraneo dare iussus sit. nam per omnia causae statuliberi applicatur: qui condicionis implendae gratia alienare peculiares nummos potest.
Dig.40.7.13.2
Iulianus 43 dig.
Si duo servi rationibus redditis liberi esse iussi fuerint et separatim rationes gesserint, non dubie separatim quoque condicioni parere poterunt. sed si actus eorum communiter gestus ita immixtus fuerit, ut separari non possit, necessario alter cessando alterius libertatem impediet. nec videbitur condicio in alterius persona impleta, nisi id, quod computatione rationum habita reliquum fuerit, aut uterque aut alter totum solverit.
Dig.40.7.13.3
Iulianus 43 dig.
Qui ita liber iussus est " si iuraverit se capitolium ascensurum", confestim ut iuraverit, quamvis capitolium non ascenderit, liber erit.
Dig.40.7.13.4
Iulianus 43 dig.
Servus heredis rem ipsius heredis dare iussus et liber esse ad libertatem perveniet, quia potest testator et sine ulla dandi condicione heredis servum manumitti iubere.
Dig.40.7.13.5
Iulianus 43 dig.
Haec scriptura " stichus cum erit annorum triginta, liber esto. stichus si decem non dederit, liber ne esto" hanc vim habet " stichus si decem dederit et ad annos triginta pervenerit, liber esto": namque ademptio libertatis vel legati sub condicione facta incipit contrariam condicionem legato vel libertati, quae prius data erat, iniecisse.
Dig.40.7.14pr.
Alfenus 4 dig.
Servus, qui testamento domini, cum decem heredi dedisset, liber esse iussus erat, heredi mercedem referre pro operis suis solebat: cum ex mercede heres amplius decem recepisset, servus liberum esse aiebat: de ea re consulebatur. respondit non videri liberum esse: non enim pro libertate, sed pro operis eam pecuniam dedisse nec magis ob eam rem liberum esse, quam si fundum a domino conduxisset et pro fructu fundi pecuniam dedisset.
Dig.40.7.14.1
Alfenus 4 dig.
Servus cum heredi annorum septem operas dedisset, liber esse iussus erat: is servus fugerat et annum in fuga fecerat. cum septem anni praeterissent, respondit non esse liberum: non enim fugitivum operas domino dedisse: quare nisi totidem dies, quot afuisset, servisset, non fore liberum. sed et si ita scriptum esset, ut tum liber esset, cum septem annis servisset, potuisse liberum esse, si tempus fugae reversus servisset.
Dig.40.7.15pr.
Africanus 9 quaest.
Mortuo herede si statuliber locupletiorem hereditatem tanta pecunia, quantam dare sit iussus, fecerit, veluti creditoribus solvendo, cibaria familiae dando: statim eum ad libertatem esse venturum existimavit.
Dig.40.7.15.1
Africanus 9 quaest.
Heres cum statuliberum decem dare iussum venderet, condicionem pronuntiavit et traditioni legem dixit, ut sibi potius quam emptori eadem decem darentur: quaerebatur, utri eorum statuliber pecuniam dando libertatem consequeretur. respondit heredi eum dare debere. sed et si talem legem dixisset, ut extraneo alicui statuliber pecuniam daret, respondit et hoc casu conventionem valere, quia heredi videtur solvere, qui voluntate eius alii solvit.
Dig.40.7.16
Ulpianus 4 reg.
Statulibera quidquid peperit, hoc servum heredis est.
Dig.40.7.17
Nerva 3 membr.
Si decem heredi dedisset, iussus est liber esse: decem habet et tantundem domino debet: dando haec decem non liberabitur. nam quod statulibero ex peculio suo dare explendae condicionis causa concessum est, ita interpretari debemus, ut non etiam ex eo dare possit, quod extra peculium est. nec me praeterit hos nummos peculiares posse dici, quamvis, si nihil praeterea servus habeat, peculium nullum sit. sed dubitari non oportet, quin haec mens fuerit id constituentium, ut quasi ex patrimonio suo dandi eo nomine servo potestas esset, quia id maxime sine iniuria dominorum concedi videbatur. quod si ultra quis progredietur, non multum aberit, quin etiam eos nummos, quos domino subripuerit, dando statuliberum condicioni satisfacturum existimet.
Dig.40.7.18
Paulus l.S. de libertat. dandis.
Si triennio dena dare iussus primo anno viginti optulerit, non accipiente herede non statim liber est, quia et si accepisset heres, nondum liber esset.
Dig.40.7.19
Ulpianus 14 ad ed.
Si servus liber esse iussus sit et legatum ei datum, si filius quartum decimum annum compleverit, et filius ante decesserit: libertas favore competet die veniente, legati autem condicio deficit.
Dig.40.7.20pr.
Paulus 16 ad plaut.
Si peculium servo legatum sit, qui iussus est alii dare decem et sic liber esse, et heres eum prohibuerit dare, deinde manumissus peculium petat ex causa legati, an per doli exceptionem eam summam, quam daturus esset, deducere heres possit, ut ipsi prosit, non manumisso, quod ea pecunia data non est? an vero indignus sit heres, qui contra voluntatem defuncti fecit, eam pecuniam lucrari? et cum servo nihil absit et libertas ei competit, invidiosum est heredem fraudari.
Dig.40.7.20.1
Paulus 16 ad plaut.
De illo quaeritur, si invito herede det aut nesciente, an faciat nummos accipientis. et iulianus vere existimat ex hac causa concessam videri statuliberis alienationem nummorum etiam invito herede et ideo facere eos accipientis pecuniam.
Dig.40.7.20.2
Paulus 16 ad plaut.
Quod si heredi dare iussus est decem et eam summam heres debeat servo: si velit servus eam pecuniam compensare, erit liber.
Dig.40.7.20.3
Paulus 16 ad plaut.
Is, cui servus pecuniam dare iussus est ut liber esset, decessit. sabinus, si decem habuisset parata, liberum fore, quia non staret per eum, quo minus daret. iulianus autem ait favore libertatis constituto iure hunc ad libertatem perventurum, etiamsi postea habere coeperit decem. adeo autem constituto potius iure quam ex testamento ad libertatem pervenit, ut, si eidem et legatum sit, mortuo eo cui dare iussus est ad libertatem quidem perveniet, non autem et legatum habiturus est: idque et iulianus putat, ut in hoc ceteris legatariis similis sit. diversa causa est eius, quem heres prohibet condicioni parere: hic enim ex testamento ad libertatem pervenit.
Dig.40.7.20.4
Paulus 16 ad plaut.
Heredi autem iussum dare etiam heredis heredi dare posse divus hadrianus rescripsit: et si hoc sensit testator, etiam in legatario idem dicendum est.
Dig.40.7.20.5
Paulus 16 ad plaut.
Quaedam condiciones natura sui nec possunt eodem tempore impleri, sed necessariam habent temporis divisionem, velut cum decem operarum iussus est dare, quia operae per singulos dies dantur. igitur et si singulos aureos det statuliber, potest dici eum implesse condicionem. alia causa est operarum, quia hae necessario singulae edendae sunt. sed et si heres accipere noluerit, non statim liber erit, sed cum tempus transierit, per quod operarum quantitas consummatur. idem dicendum est, si iussum capuam ire et liberum esse heres prohibeat ire: tunc enim erit liber, cum pervenire capuam potuisset: inesse enim videtur tempus tam operarum praestationi quam itineri.
Dig.40.7.20.6
Paulus 16 ad plaut.
Si ita quis acceperit libertatem " stichus, si heres eum non manumiserit, liber esto", poterit ab herede manumitti: non contra voluntatem testatoris adimitur ei libertus. sed non tam continuum tempus exigendum est, ut praecipitari cogatur heres vel ex peregrinatione celerius reverti ad manumittendum vel administrationem rerum necessariarum intermittere, nec rursus tam longum, ut, quamdiu vivat, protrahatur manumissio, sed modicum, quo primum possit sine magno incommodo suo heres manumittere. quod si tempus adiectum fuerit, illud spectabitur.
Dig.40.7.21pr.
Pomponius 7 ex plaut.
Labeo libro posteriorum ita refert: " calenus dispensator meus, si rationes diligenter tractasse videbitur, liber esto suaque omnia et centum habeto". diligentiam desiderare eam debemus, quae domino, non quae servo fuerit utilis. erit autem ei diligentiae coniuncta fides bona non solum in rationibus ordinandis, sed etiam in reliquo reddendo. et quod ita scriptum est " videbitur", pro hoc accipi debet " videri poterit": sic et verba legis duodecim tabularum veteres interpretati sunt " si aqua pluvia nocet", id est " si nocere poterit". et si quaereretur, cui eam diligentiam probari oporteat, heredum arbitratum viri boni more agentium sequi debebimus, veluti si is, qui certam pecuniam dedisset, liber esse iussus est, non adscripto eo, cui si dedisset, eo modo poterit liber esse, quo posset, si ita fuisset scriptum " si heredi dedisset".
Dig.40.7.21.1
Pomponius 7 ex plaut.
Pactumeius clemens aiebat, si ita sit fideicommissum relictum " cui eorum voles, rogo restituas", si nullum elegisset cui restitueret, omnibus deberi imperatorem antoninum constituisse.
Dig.40.7.22pr.
Paulus 3 ad vitell.
Qui pecuniam dare iussus est, nisi adiectum sit, cui det, heredibus dare debet pro partibus hereditariis: pro ea enim parte quisque accipere debet, pro qua dominus est.
Dig.40.7.22.1
Paulus 3 ad vitell.
Si quidam ex heredibus, quibus dare debeat, nominati sint, dabit his pro hereditariis portionibus.
Dig.40.7.22.2
Paulus 3 ad vitell.
Si heredibus nominatis etiam extraneus iunctus sit, extraneo virilis, ceteris hereditariae dari debent: et si non solum titium, sed etiam alios adiecisset, hos virilem partem habituros, coheredes autem hereditarias iulianus scribit.
Dig.40.7.23pr.
Celsus 22 dig.
" si intra quinquennium stichus centum dederit, liber esto": nec titio vel heredi vel emptori post quinquennium dabit.
Dig.40.7.23.1
Celsus 22 dig.
Si rationes reddidisset, liberum esse iussum non patitur heres rebus peculiaribus venditis reliqua solvere: perinde liber est, quasi condicioni paruerit.
Dig.40.7.24
Marcellus 16 dig.
" stichus, si heredi meo decem promiserit vel operas daturum se iuraverit, liber esto". potest expleri condicio, si promis
erit: nam spopondisse aliqua significatione dici potest, etiamsi non sit secuta obligatio.
Dig.40.7.25
Modestinus 9 diff.
Statuliberos venumdari posse leges duodecim tabularum putaverunt: duris autem condicionibus in venditione minime onerandi sunt, veluti ne intra loca serviant neve umquam manumittantur.
Dig.40.7.26pr.
Modestinus 9 reg.
Libertate servo sub condicione rationis redditae testamento data heres non solum scriptam rationem exigit, verum etiam quae sine scriptura ab eo administrata est.
Dig.40.7.26.1
Modestinus 9 reg.
Servus iussus reddita ratione ad libertatem pervenire, licet nullam administraverit rationem, nihilo minus erit liber.
Dig.40.7.27
Modestinus 1 pand.
Si is, cui dare iussus est, redemerit statuliberum eumque rursus alii vendiderit, novissimo emptori dabit: iam enim cum apud eum, cui dare iussus est, dominium quoque servi pervenit, si eum alienet, condicionem quoque ab eo ad emptorem transire iuliano placuit.
Dig.40.7.28pr.
Iavolenus 6 ex cass.
Si hereditas eius, qui servum, intra dies triginta mortis suae si rationes reddidisset, liberum esse iusserat, post dies triginta adita est, iure quidem stricto ita manumissus liber esse non potest, quoniam condicione deficitur: sed favor libertatis eo rem perduxit, ut respondeatur expletam condicionem, si per eum, cui data esset, non staret quo minus expleretur.
Dig.40.7.28.1
Iavolenus 6 ex cass.
Statuliber, antequam condicio libertatis optigerit, si quid comparasset, peculio legato non cessurum in libris gaii cassii scriptum est, nisi id legatum in tempus libertatis collatum esset. videamus, ne, cum peculium et accessionem et decessionem habeat, augmentum quoque eius peculii, si modo ab herede ei ablatum non sit, legato cessurum sit: et magis hoc iure utimur.
Dig.40.7.29pr.
Pomponius 18 ad q. muc.
Statuliberi a ceteris servis nostris nihilo paene differunt. et ideo quod ad actiones vel ex delicto venientes vel ex negotio gesto contractu pertinet, eiusdem condicionis sunt statuliberi cuius ceteri. et ideo in publicis quoque iudiciis easdem poenas patiuntur, quas ceteri servi.
Dig.40.7.29.1
Pomponius 18 ad q. muc.
Quintus mucius scribit: pater familias in testamento scripserat " si andronicus servus meus heredi meo dederit decem, liber esto". deinde de his bonis coeperat controversia esse: qui se lege heredem aiebat esse, is eam hereditatem ad se pertinere dicebat, alter, qui hereditatem possidebat, aiebat testamento se heredem esse. secundum eum sententia dicta erat, qui testamento aiebat se heredem esse. deinde andronicus quaerebat, si ipsi viginti dedisset, quoniam secundum eum sententia dicta est, futurusne esset liber an nihil videatur sententia, qua vicit, ad eam rem valere? quapropter si viginti heredi scripto dedisset et res contra possessorem iudicata esset, illum in servitute fore. labeo hoc, quod quintus mucius scribit, ita putat verum esse, si re vera lege ab intestato heres fuit is qui vicit: nam si iniuria iudicis victus esset scriptus verus heres ex testamento, nihilo minus eum paruisse condicioni ei dando et liberum fore. sed verissimum est, quod et aristo celso rescripsit, posse dari pecuniam heredi ab intestato, secundum quem sententia dicta est, quoniam lex duodecim tabularum emptionis verbo omnem alienationem complexa videretur: non interesse, quo genere quisque dominus eius fieret et ideo hunc quoque ea lege contineri, secundum quem sententia dicta est, et liberum futurum eum, qui ei dedisset pecuniam. hunc autem, id est possessorem hereditatis, cui data esset summa, si victus esset hereditatis petitione, cum ceteris hanc quoque pecuniam victori restituere debere.
Dig.40.7.30
Pomponius 7 ex var. lect.
Si ita liber esse iussus sit " stichus, si eum heres non alienaverit, liber esto", etiamsi statuliber est, alienari tamen poterit.
Dig.40.7.31pr.
Gaius 13 ad l. iul. et pap.
Si servo sub condicione rationum editarum legatum sit, per eam condicionem eum iussum esse legatum accipere, ut pecuniam reliquorum reddat, non dubitatur.
Dig.40.7.31.1
Gaius 13 ad l. iul. et pap.
Et ideo cum quaesitum est " stichus cum rationes dederit, cum contubernali sua liber esto" an mortuo sticho ante condicionem contubernalis eius libera esse possit: iulianus dixit quaestionem esse in hac specie, quae et in legatis agitatur " illi cum illo do", an altero deficiente alter ad legatum admittatur: quod magis sibi placere, perinde ac si ita scriptum esset " illi et illi". aliam etiam esse quaestionem, an contubernali quoque condicio iuncta sit: quod magis esset. itaque si nulla reliqua stichus habuerit, statim eam liberam esse, si habuerit reliqua, debere eam numerare pecuniam: nec tamen liciturum ex suo peculio dare, quia id illis permissum sit, qui principaliter pro sua libertate pecuniam dare iubentur.
Dig.40.7.32
Licinius 1 reg.
Si duobus heredibus institutis servus liber esse iussus sit, si decem heredibus dederit, ab altero ex heredibus venierit et traditus fuerit, pro parte alteri ex heredibus, a quo non venierit, dando pecuniam liber erit.
Dig.40.7.33
Papinianus 2 quaest.
Statuliberorum iura per heredem fieri non possunt duriora.
Dig.40.7.34pr. Papinianus 21 quaest.
Servus si heredi decem dederit, liber esse iussus est: statuliberum heres eum manumisit ac postea defunctus est. heredis heredi pecunia danda non est: quod enim placuit heredis heredi dari oportere, tunc memineris locum habere, cum prior heres dominus accepturus pecuniam fuit. quae causa facit ambulatoriam, ut ita dixerim, condicionem: duae sunt enim causae, per quas in primi heredis persona condicio impletur, dominii ratio, item personae demonstratio: prior causa transit in omnem successorem, ad quem pervenerit statuliber per dominii translati continuationem, sequens personae dumtaxat eius, qui demonstratus est, adhaeret.
Dig.40.7.34.1
Papinianus 21 quaest.
Imperator antoninus rescripsit iussum rationes reddere et liberum esse, si heres causabitur accipere rationes, nihilo minus liberum fore. quod rescriptum ita accipi debet, ut, si reliqua non trahat, liber sit: quod si trahat, ita demum, si optulit eam quantitatem, quae refundi debuit ex fide veritatis: non enim libertati sufficit heredem in mora fuisse, si non id fiat per statuliberum, quod remota mora libertati aditum daret. quid enim si ita manumissum " dama si in hispaniam profectus anno proximo fructus coegerit, liber esto" romae retineat heres neque proficisci patiatur? numquid dicturi sumus statim ante fructus coactos liberum fore? nam et cum romae stipulatio concipitur ita " centum in hispania dare spondes?", inesse tempus stipulationi, quo possit in hispaniam pervenire, nec ante iure agi placuit. sed si heres acceptis rationibus et reliquis computatis donare se ea statulibero non habenti quod inferat proscribat aut etiam litteris ad eum missis palam faciat, condicio libertatis impleta videbitur. quid ergo, si neget se reliqua traxisse atque ideo, quia per heredem steterit, ut accipiat rationes, liberum factum, heres autem neque se fecisse moram et reliqua debere statuliberum contendat? apud eum qui de libertate cognoscit, an condicio sit impleta, constabit: cuius officio continebitur de mora considerare nec minus computare rationes et, si reliqua trahi compererit, non esse liberum pronuntiare. sed si numquam negavit reliqua debere, cum autem conveniret heredem et rationes offerret, professus sit refusurum, quidquid in reliquis esse constiterit et eius pecuniae reum numerare paratum idoneum optulit et heres in mora fuit: sententia pro libertate dicetur.
Dig.40.7.35
Papinianus 9 resp.
Non videbitur per statuliberum non stare, quo minus condicio libertatis existat, si de peculio, quod apud venditorem servus habuit, pecuniam condicionis offerre non possit: ad alienum enim peculium voluntas defuncti porrigi non potuit. idem erit et si peculio servus venierit et venditor fide rupta peculium retinuerit: quamquam enim ex empto sit actio, tamen apud emptorem peculium servus non habuit.
Dig.40.7.36
Papinianus 2 def.
In tabulis secundis filio servum data libertate substitutum iure statuliberi prudentes munierunt: quod utilitas recipit, scilicet ut cum sua causa alienaretur, ne patris testamentum puer filius rescindat. quae iuris auctoritas citra dilectum ordinis ad secundum quoque vel tertium substitutum porrecta est.
Dig.40.7.37
Gaius l.S. de cas.
Si ita scriptum sit: " stichum titio do, ut eum manumittat: si non manumiserit, liber esto", statim stichum liberum esse.
Dig.40.7.38
Paulus 1 ad ner.
Non omne ab heredis persona interveniens impedimentum statulibero pro expleta condicione cedit, sed id dumtaxat, quod impediendae libertatis factum est.
Dig.40.7.39pr.
Iavolenus 4 ex post. lab.
" stichum attio do lego et, si is ei nummos centum dederit, liber esto". si servus ex testamento nummos attio dedisset, eos repetere heredem non posse labeo existimat, quia attius eos a servo suo acceperit, non ab heredis servo. eum autem statuliberum esse quintus mucius, gallus et ipse labeo putant: servius, ofilius non esse. superiorem sententiam probo, ita tamen, ut is servus heredis, non legatarii sit, utpote cum legatum statulibertate tollatur.
Dig.40.7.39.1
Iavolenus 4 ex post. lab.
" stichus liber esto, quando aes alienum meum solutum creditoribusve meis satisfactum erit". quamvis heres locuples extitisset, tamen non prius stichum liberum futurum, quam creditores pecuniam aut satis accepissent aliove quo modo sibi cavissent, labeo ofilius responderunt.
Dig.40.7.39.2
Iavolenus 4 ex post. lab.
Si heres servo pecuniam ad negotiandum dedisset, statuliberum eam ipsam numerando liberari ex testamento non posse labeo trebatius responderunt, quia reddere eam magis quam dare videretur. ego puto, si peculiares nummi fuerunt, ex testamento eum liberum futurum.
Dig.40.7.39.3
Iavolenus 4 ex post. lab.
" dama servus cum heredi meo annorum septem operas solverit, liber esto" et is servus intra septem annos in iudicio publico esset et septimus annus praeterisset, servius ait eum non liberari debere, labeo, et si postea solvisset annorum septem operas, liberum futurum: quod verum est.
Dig.40.7.39.4
Iavolenus 4 ex post. lab.
" si stichus attiae mille nummos dederit, liber esto". attia vivo testatore decessit: non posse stichum liberum esse labeo ofilius responderunt: trebatius, si ante testamentum factum attia decessisset, idem: si postea, eum liberum futurum. labeonis et ofilii sententia rationem quidem habet, sed hoc iure utimur, ut is servus ex testamento liber sit.
Dig.40.7.39.5
Iavolenus 4 ex post. lab.
Si servus operas extraneo dare iussus esset, nullus nomine servi suas operas dando liberare servum potest: quod in pecunia aliter observatur, utpote cum extraneus pro eo servo dando pecuniam servum liberaret.
Dig.40.7.40pr.
Scaevola 24 dig.
Sticho libertas data est: " ab heredibus meis peto fideique eorum committo, ut rationibus redditis stichum manumittant". quaesitum est, cum ampla pecunia exacta post mortem testatoris sibi commissa reliquetur et quasdam summas a colonis exactis rationibus non intulerit hereditatemque spoliaverit apertis clam horreis sublatisque supellectili et veste et apothecis exhaustis: an non prius ei fideicommissa libertas debeatur, quam ea, quae mala ratione reliquatus est quae furatus est, reposuerit. respondit non prius ei fideicommissam libertatem praestandam, quam et reliqua et omnia, quae per eum abessent, restituisset.
Dig.40.7.40.1
Scaevola 24 dig.
" pamphilus liber esto peculio suo heredibus vere dato". quaesitum est, cum plus domino debeat quam in peculio habeat et omnes res, quas in peculio habebat, bona fide heredibus dederat, an libertas ex testamento competat. respondit nihil proponi, cur non competeret.
Dig.40.7.40.2
Scaevola 24 dig.
Pamphilo liberto, quem heredem ex parte instituerat, stichum servum praelegaverat et ei libertatem his verbis dederat: " ita ut, si tibi ex die mortis meae per annos continuos quinque menstruos sexagenos dederit, tunc eum manumittas". pamphilus ante quinquennium moriens heredibus institutis filio et uxore de eodem sticho ita cavit: " stichus servus, qui mihi testamento patroni mei certa condicione relictus est, iubeo det praestet filio et uxori meae sine ulla controversia et eum tempore peracto manumittant". quaesitum est, si stichus sexagenos nummos menstruos non praestiterit, an impleto quinquennio fideicommissa libertas ei debeatur. respondit, nisi praestitisset, fideicommissam libertatem non deberi.
Dig.40.7.40.3
Scaevola 24 dig.
Servus testamento ita manumissus est: " stichus servus meus actor si rationem omnem actus sui heredi meo reddiderit eoque nomine satisfecerit, liber esto eique, cum liber erit, dari volo viginti et peculium suum". quaesitum est, an, si rationes, quas egit per multos annos sine subscriptione testatoris, heredi reddere paratus sit, liber ex testamento fiat, cum propter gravem valetudinem testator non potuerit rationibus subscribere, testamento tamen subscripserit. respondit, si ex fide ratio redderetur reliquaque inferantur, liberum fore.
Dig.40.7.40.4
Scaevola 24 dig.
Item quaero, an ea, quae exacta sunt per adiutores eius neque kalendario illata sunt aut fraudulenter acta, huic adscribi possint, cum esset is praepositus. respondit, si id esset, quod culpae eius deberet imputari, spectare ad rationis reddendae necessitatem.
Dig.40.7.40.5
Scaevola 24 dig.
Item quaero, an eorum quoque nomine ratio haberi debeat, quod neque a conductoribus praediorum neque a vilicis pensiones exegerit et insuper etiam promutuum eis dederit. respondit supra responsum est.
Dig.40.7.40.6
Scaevola 24 dig.
Item quaero, an eo nomine teneatur, quod omnem rem suam, id est peculium, exportaverit, antequam rationes redderet. respondit nihil eam rem impedire condicionem, si modo ratio redderetur.
Dig.40.7.40.7
Scaevola 24 dig.
Titius testamento servos actores singulos diversis personis legavit cum adiectione " si rationes heredi reddiderint": deinde proprio capite ita scripsit: " omnes actores, quos legavi vel manumisero, intra quartum mensem mortis meae rationes reddere volo et dominis, quibus a me legati sint, reddi". infra deinde alios actores liberos esse iussit aeque cum hac adiectione " si rationes heredi reddiderint". quaero, cum per heredem fiat, quo minus reddantur, utrum statuliberi esse desinant an nihilo minus quandoque possint reddita ratione et reliquis illatis libertatem ex testamento consequi. respondit legata quidem et libertates non alias competere, quam rationes redditae essent aut per heredem staret, quo minus redderentur: verum iudicaturo aestimandum, utrum tempus condicioni legatorum libertatiumque additum videatur an, libero tempore reddere volentibus reliqua, heredibus quattuor menses appositi sint, sollicito testatore cunctationi et moram eorum proscribente. melius autem est praesumptionem pro statuliberis esse.
Dig.40.7.40.8
Scaevola 24 dig.
Argentarius coactor cum paene totam fortunam in nominibus haberet, servis actoribus libertatem ita dedit: " quisquis mihi heres erit, si dama servus meus actus sui, qui agitur nomine eius et pamphili conservi sui, heredi meo rationes reddiderit pariaque fecerit a die mortis meae intra mensem sextum, liber esto". quaesitum est, an haec verba " pariaque fecit" ad omnia nomina pertineant exceptis perditis, ut hoc significent " si omnem pecuniam ab omnibus exegerint et heredi solverint vel eo nomine satisfecerint" et, si in exactione nominum cessaverint intra sex menses, libertas illis non competat. respondit manifestam esse condicionem verbis testamenti supra scriptis positam: igitur ita demum liberos fore, si aut ei pareant aut per heredem stet, quo minus pareant.
Dig.40.7.41pr.
Labeo 1 pith. a paulo epit.
Si quem servum tuum ad certum tempus statuliberum relinquere vis, nihil interest, utro modo caveas, " si servierit" an " si triennio operas dederit, liber esto".
Dig.40.7.41.1
Labeo 1 pith. a paulo epit.
Paulus. si quis liber esse iussus fuerit, si decem heredi promisisset, quamquam ea promissio nullam rem habitura est, tamen promittendo liberabitur.
Dig.40.7.42
Labeo 3 pith.
Si quis eundem hominem uxori suae legaverit et, cum ea nupsisset, liberum esse iusserit et ea ex lege nupserit, liber fiet is homo.

Dig.40.8.0. Qui sine manumissione ad libertatem perveniunt.
Dig.40.8.1
Paulus 5 ad plaut.
Si servus venditus est, ut intra certum tempus manumitteretur, etiamsi sine herede decessissent et venditor et emptor, servo libertas competit: et hoc divus marcus rescripsit. sed et si mutaverit venditor voluntatem, nihilo minus libertas competit.
Dig.40.8.2
Modestinus 6 reg.
Servo, quem pro derelicto dominus ob gravem infirmitatem habuit, ex edicto divi claudii competit libertas.
Dig.40.8.3
Callistratus 3 de cogn.
Eum, qui ita venit, ut intra tempus manumitteretur, cum dies praestandae libertatis venerit vivente venditore et perseverante in eadem voluntate, perinde haberi, ac si ab eo, a quo debuit manumitti, manumissus esset: mortuo autem venditore non esse heredum eius voluntatem explorandam divus marcus cum filio suo rescripsit.
Dig.40.8.4
Ulpianus 3 ad sab.
Ei, qui hac lege emptus sit, ut a vivo emptore manumittatur, statim mortuo eo competit libertas.
Dig.40.8.5
Marcianus 5 reg.
Qui ob necem detectam domini praemium libertatis consequitur, fit orcinus libertus.
Dig.40.8.6
Marcianus l.S. ad form. hypoth.
Si quis obligatum servum hac lege emerit, ut manumittat, competit libertas ex constitutione divi marci, licet bona omnia quis obligaverit, quae habet habiturusve esset. tantundem dicendum est et si hac lege emerit, ne prostituatur, et prostituerit.
Dig.40.8.7
Paulus l.S. de libertat. dandis.
Imperator noster cum patre suo constituit in eo, qui, cum possit abducere prostitutam ancillam, pecunia accepta manus iniectionem vendidit, ut libera esset: nihil enim interesse, ipse abducas et prostituas an patiaris prostitutam esse pretio accepto, cum possis eximere.
Dig.40.8.8
Papinianus 9 resp.
Mancipia mater filiae donaverat, ut filia curaret ea post mortem suam esse libera: cum donationis legi non esset obtemperatum, ex sententia constitutionis divi marci libertates optingere matre consentiente respondi: quod si ante filiam mater vita decessit, omnimodo.
Dig.40.8.9
Paulus 5 quaest.
Latinus largus: vendidit ancillam ita, ut manumitteretur, non addito tempore: quaero, quando ex constitutione incipit ei libertas competere cessante emptore in manumittendo. respondi: inspiciendum est, quid actum sit, utrum, cum primum potuisset, ut manumitteret, an ut in potestate esset emptoris, quando vellet manumittere. priore casu facile tempus deprehendi poterit: posteriore utique moriente emptore competit libertas. si non appareat, quid convenerit, favor priorem inducet opinionem, id est ut intra duos menses, si ambo praesto sunt tam servus quam emptor eius: servo enim absente nisi emptor intra quattuor menses imposuerit libertatem, ex constitutionibus ad libertatem eripitur.

Dig.40.9.0. Qui et a quibus manumissi liberi non fiunt et ad legem aeliam sentiam.
Dig.40.9.1
Ulpianus 1 ad sab.
Celsus libro duodecimo digestorum utilitatis gratia motus surdum ita natum manumittere posse ait.
Dig.40.9.2
Ulpianus 3 ad sab.
Servo competere libertas non potest, si relegatus moratus sit in urbe.
Dig.40.9.3
Gaius 2 de legatis ad ed. urb.
Si optio hominis data sit vel indistincte homo legatus sit, non potest heres quosdam servos vel omnes manumittendo aut evertere aut minuere ius electionis: nam optione sive electione servi data quodammodo singuli sub condicione legati videntur.
Dig.40.9.4
Ulpianus 3 disp.
Servum pignori datum manumittere non possumus.
Dig.40.9.5pr.
Iulianus 64 dig.
Cum hereditas solvendo non est, quamvis heres locuples existat, libertas ex testamento competit.
Dig.40.9.5.1
Iulianus 64 dig.
Si autem is qui solvendo non est hoc modo libertatem dederit " si creditoribus meis solidum solutum fuerit, stichus liber esto", non potest videri fraudandorum creditorum liberos esse iussisse.
Dig.40.9.5.2
Iulianus 64 dig.
Si titius nihil amplius in bonis quam stichum et pamphilum habeat eosque stipulanti maevio ita promiserit " stichum aut pamphilum dare spondes?", deinde, cum alium creditorem non haberet, stichum manumiserit: libertas per legem aeliam sentiam rescinditur. quamvis enim fuit in potestate titii, ut pamphilum daret, tamen quamdiu eum non dederit, quia interim mori possit, non sine fraude stipulatoris stichum manumisit. quod si solum pamphilum dari promisisset, non dubitarem, quin stichus ad libertatem perveniret, quamvis similiter pamphilus mori possit: multum enim interest, contineatur ipsa stipulatione is qui manumittitur an extra obligationem sit. nam et qui ob aureos quinque stichum et pamphilum pignori dederit, cum uterque eorum quinum aureorum sit, neuter manumitti potest: at si stichum solum pignori dederit, pamphilum non videtur in fraudem creditoris manumittere.
Dig.40.9.6
Scaevola 16 quaest.
Iulianus de eo loquitur, qui in substantia nihil aliud habeat: nam si habeat, quare non dicetur unum posse manumitti? quia et uno mortuo solvendo est, et uno manumisso solvendo est, nec adventicii casus computandi sint: alioquin et qui unum incertum ex servis suis promisit, neminem manumittet.
Dig.40.9.7pr.
Iulianus 2 ad urs. ferocem.
Si quis integris facultatibus codicillos confirmavit, deinde, cum consilium creditorum fraudandorum cepisset, libertates codicillis dederit, optineri non potest, quo minus lege libertates interpellarentur: nam consilium testatoris fraudulentum non eo tempore observatur, quo codicilli confirmantur, sed quo libertas codicillis datur.
Dig.40.9.7.1
Iulianus 2 ad urs. ferocem.
Minor annis viginti cum servum manumittere vellet nec iustam causam ad consilium manumittendi haberet, tibi eum ut manumitteres dedit: negavit eum proculus liberum esse, quoniam fraus legi facta esset.
Dig.40.9.8pr.
Africanus 3 quaest.
Cum is, qui sub condicione debet, manumittat fideicommissi causa, lex aelia sentia locum habet.
Dig.40.9.8.1
Africanus 3 quaest.
Si miles iure militari testamento facto libertates dederit in fraudem creditorum et non solvendo moriatur, impediuntur libertates.
Dig.40.9.9pr.
Marcianus 1 inst.
Ille servus liber non erit, qui vi coegerit, ut eum dominus manumittat, et ille perterritus scripsit liberum eum esse.
Dig.40.9.9.1
Marcianus 1 inst.
Item nec ille liber fieri potest, qui a domino non est defensus in capitali crimine posteaque absolutus est.
Dig.40.9.9.2
Marcianus 1 inst.
Qui hac lege venierint, ne manumittantur, vel qui testamento prohibiti sint manumitti vel iussu praesidis provinciae, licet manumittantur, tamen ad libertatem non perveniunt.
Dig.40.9.10
Gaius 1 rer. cott. sive aur.
In fraudem creditorum manumittere videtur, qui vel iam eo tempore, quo manumittit, solvendo non est vel datis libertatibus desiturus est solvendo esse. saepe enim de facultatibus suis amplius, quam in his est, sperant homines. quod frequenter accidit his, qui transmarinas negotiationes et aliis regionibus, quam in quibus ipsi morantur, per servos atque libertos exercent: quod saepe, adtritis istis negotiationibus longo tempore, id ignorant et manumittendo sine fraudis consilio indulgent servis suis libertatem.
Dig.40.9.11pr.
Marcianus 13 inst.
In fraudem civitatium manumissi ad libertatem non veniunt, ut senatus censuit.
Dig.40.9.11.1
Marcianus 13 inst.
Sed nec in fraudem fisci datas libertates procedere principalibus constitutionibus cavetur. sed divi fratres rescripserunt, non utique, si debitor fisci manumiserit, libertates impediuntur, sed ita, si, cum non erat solvendo, in fraudem manumisit.
Dig.40.9.12pr.
Ulpianus 4 de adult.
Prospexit legis lator, ne mancipia per manumissionem quaestioni subducantur, idcircoque prohibuit ea manumitti certumque diem praestituit, intra quem manumittere non liceat.
Dig.40.9.12.1
Ulpianus 4 de adult.
Ipsa igitur quae divertit omnes omnimodo servos suos manumittere vel alienare prohibetur, quia ita verba faciunt, ut ne eum quidem servum, qui extra ministerium eius mulieris fuit vel in agro vel in provincia, possit manumittere vel alienare: quod quidem perquam durum est, sed ita lex scripta est.
Dig.40.9.12.2
Ulpianus 4 de adult.
Sed et si post divortium servum mulier paravit aut alia ratione adquisiit, aeque, quod ad verba attinet, manumittere non poterit: et ita sextus quoque caecilius adnotat.
Dig.40.9.12.3
Ulpianus 4 de adult.
Pater vero in cuius potestate filia fuerit, ea tantum mancipia prohibetur manumittere alienareve, quae in usu filiae fuerunt tributa.
Dig.40.9.12.4
Ulpianus 4 de adult.
Matrem quoque prohibuit manumittere alienareve ea mancipia, quae in ministerium filiae concesserat.
Dig.40.9.12.5
Ulpianus 4 de adult.
Sed et avum et aviam prohibuit manumittere, cum horum quoque mancipia quaestione postulari posse lex voluerit.
Dig.40.9.12.6
Ulpianus 4 de adult.
Sextus caecilius recte ait angustissimum tempus legem praestitisse alienandis manumittendisve servis. finge, inquit, ream adulterii intra sexagesimum diem postulatam: quae cognitio tam facile expediri potuit adulterii, ut intra sexagesimum diem finiatur? et tamen licere mulieri quamvis postulatae adulterii servum suspectum in adulterio vel quaestioni necessarium, quod ad verba legis attinet, manumittere. sane in hunc casum subveniendum est, ut destinati servi quasi conscii vel quasi nocentes non debeant manumitti ante finitam cognitionem.
Dig.40.9.12.7
Ulpianus 4 de adult.
Pater mulieris vel mater, si intra sexagesimum diem decedant, ex his servis, quos in ministerium filiae dederint, neque manumittere neque alienare poterunt.
Dig.40.9.13
Paulus 3 de adult.
Quod si intra diem sexagesimum manumiserint, erit servus statuliber.
Dig.40.9.14pr.
Ulpianus 4 de adult.
Sed si maritus intra sexagesimum diem decesserit, an manumittere vel alienare iam possit supra scriptas personas, videamus. et non puto posse, quamvis accusatore mulier deficiatur marito, cum pater accusare possit.
Dig.40.9.14.1
Ulpianus 4 de adult.
Et simpliciter quidem lex mulierem prohibuit intra sexagesimum diem divortii manumittere:
Dig.40.9.14.2
Ulpianus 4 de adult.
Sive autem divertit sive repudio dimissa sit, manumissio impedietur.
Dig.40.9.14.3
Ulpianus 4 de adult.
Sed si morte mariti solutum sit matrimonium vel aliqua poena eius, manumissio non impedietur.
Dig.40.9.14.4
Ulpianus 4 de adult.
Sed et si bona gratia finierit matrimonium, dicetur manumissionem vel alienationem non impediri.
Dig.40.9.14.5
Ulpianus 4 de adult.
Sed et si constante matrimonio mulier, dum divortium cogitat, manumittat vel alienet et hoc dilucidis probationibus fuerit adprobatum: quasi in fraudem legis hoc factum sit, non debet alienatio valere vel manumissio.
Dig.40.9.14.6
Ulpianus 4 de adult.
Alienationem omnem omnino accipere debemus.
Dig.40.9.15pr.
Paulus 1 ad l. iul.
Quaesitum est, an is, qui maiestatis crimine reus factus sit, manumittere possit, quoniam ante damnationem dominus est. et imperator antoninus calpurnio critoni rescripsit ex eo tempore, quo quis propter facinorum suorum cogitationem iam de poena sua certus esse poterat, multo prius conscientia delictorum, quam damnatione ius dandae libertatis eum amisisse.
Dig.40.9.15.1
Paulus 1 ad l. iul.
Iulianus ait, si postea, quam filio permisit pater manumittere, filius ignorans patrem decessisse manumisit vindicta, non fieri eum liberum. sed et si vivit pater et voluntas mutata erit, non videri volente patre filium manumisisse.
Dig.40.9.16pr.
Paulus 3 ad l. ael. sent.
Si, cum fideicommissa libertas debeatur, minor viginti annis servum vendat, ut manumittatur, vel quia hac lege emerat, non impedietur alienatio. Dig.40.9.16.1
Paulus 3 ad l. ael. sent.
Si partem, quam in communi servo habet minor viginti annis, manumittendi causa tradat, nihil aget: sed si, cum ipse causam probare posset, tradiderit, nulla fraus intellegetur.
Dig.40.9.16.2
Paulus 3 ad l. ael. sent.
Ne quis creditorum fraudandorum causa servum manumittat, hac lege cavetur: creditores autem appellantur, quibus quacumque ex causa actio cum fraudatore competat.
Dig.40.9.16.3
Paulus 3 ad l. ael. sent.
Aristo respondit a debitore fisci, qui solvendo non erat, manumissum ita revocari in servitutem debere, si non diu in libertate fuisset, id est non minus decennio: plane ea, quae in fraudem fisci in sinus eius collata sunt, revocanda.
Dig.40.9.16.4
Paulus 3 ad l. ael. sent.
Si sub condicione alicui pecunia debeatur, quasi statuliber erit a debitore manumissus, ut pendeat libertas ex condicione.
Dig.40.9.16.5
Paulus 3 ad l. ael. sent.
Si voluntate patris filius manumiserit, sive pater sive filius sciat solvendo patrem non esse, libertas impedietur.
Dig.40.9.17pr.
Paulus l.S. de libertat.
Si privatus coactus a populo manumiserit, quamvis voluntatem accommodaverit, tamen non erit liber: nam et divus marcus prohibuit ex adclamatione populi manumittere.
Dig.40.9.17.1
Paulus l.S. de libertat.
Item non fit liber, si mentitus dominus, ne a magistratibus castigaretur, dixit esse liberum, si non fuit voluntatis manumittendi.
Dig.40.9.17.2
Paulus l.S. de libertat.
In his, quos intra certa tempora non licet manumittere, si testamento acceperint libertatem, non testamenti facti, sed competentis libertatis tempus inspiciendum est.
Dig.40.9.18pr.
Paulus 16 ad plaut.
Si mortis tempore solvendo sit hereditas, si tamen cum aditur desierit esse solvendo, libertas a testatore in fraudem creditorum relicta non competet: nam sicut aucta hereditas prodest libertatibus, ita nocet deminuta.
Dig.40.9.18.1
Paulus 16 ad plaut.
Si is, cui libertas relicta est, iussus sit heredi dare tantum, quanti est, et liber esse, videamus, an adhuc fraus sit creditorum, quia heres mortis causa accepturus est, an vero, si alius pro eo vel ipse non de peculio det, nulla sit fraus. sed si heres locuples non proficit ad libertatem, nec qui dat pecuniam prodesse potest.
Dig.40.9.19
Modestinus 1 reg.
Nulla competit libertas data ab eo, qui postea servus ipse pronuntiatus est.

Dig.40.9.20
Modestinus l.S. de enucl. cas. Si servo alieno libertas non consentiente domino data est, valere ex auctoritate iuris non potest, quamvis postea manumissor domino heres extitit, nam licet eius iure cognationis qui manumisit heres extitit, non ideo aditione hereditatis libertatis datio confirmatur.
Dig.40.9.21
Modestinus 1 pand.
Matrimonii causa manumitti ancilla a nullo alio potest quam qui eam uxorem ducturus est. quod si alter manumiserit matrimonii causa, alter eam uxorem ducat, non erit libera, adeo ut nec si intra sex quidem menses eam repudiatam postea manumissor uxorem duxerit, liberam eam fieri iulianus respondit, quasi de his nuptiis senatus senserit, quae post manumissionem nullis aliis interpositis secutae fuerunt.
Dig.40.9.22
Pomponius 25 ad q. muc.
Curator furiosi servum eius manumittere non potest.
Dig.40.9.23
Pomponius 4 ex var. lect.
Semper in fraudem creditorum libertas datur ab eo, qui sciret se solvendo non esse, quamvis bene dedisset merenti hoc.
Dig.40.9.24
Clementius 9 ad l. iul. et pap.
Si quis, habens creditores, plures manumiserit, non omnium libertas impedietur, sed qui primi sunt, liberi erunt, donec creditoribus suum solvatur. quam rationem iulianus solet dicere velut duobus manumissis, si unius libertate fraudentur, non utriusque, sed alterutrius impediri libertatem et plerumque postea scripti, nisi si quando maioris pretii sit is qui ante nominatus sit nec sufficiat posteriorem retrahi in servitutem, prior sufficiat: nam hoc casu ^ causa^ sequenti loco scriptum solum ad libertatem perventurum.
Dig.40.9.25
Papinianus 5 resp.
In fraudem creditorum testamento datae libertates prioribus creditoribus dimissis propter novos creditores irritae sunt.
Dig.40.9.26
Scaevola 4 resp.
Pignori obligatum servum debitoris heres manumisit: quaesitum est, an liber esset. respondit secundum ea quae proponerentur, si pecunia etiam nunc deberetur, non esse manumissione liberum factum. paulus: soluta ergo pecunia ex illa voluntate liber fit.
Dig.40.9.27pr.
Hermogenianus 1 iuris epit.
In fraudem creditorum manumittitur liberque esse prohibetur, sive dies solvendae pecuniae iam cessit, sive in diem vel sub condicione sit debitum. diversa causa est legati sub condicione relicti: nam antequam condicio extiterit, inter creditores legatarius iste non habetur. ex omni autem causa creditoribus in hac parte lex aelia sentia prospexit, inter quos fideicommissarium etiam esse placuit.
Dig.40.9.27.1
Hermogenianus 1 iuris epit.
Pignori datus servus, antequam debiti nomine fiat satis, sine consensu creditorum manumitti non potest. sed pupilli creditoris citra tutoris auctoritatem consensus nihil libertati prodest, sicuti non prodest, si fructuarius pupillus manumissioni similiter consentiat.

Dig.40.9.28
Paulus 3 sent. Heres servum proprium, quem testator legaverat, manumittendo nihil agit, quia scientiae vel ignorantiae eius nullam placuit admitti rationem.
Dig.40.9.29pr.
Gaius 1 de manumiss.
Generaliter pignori datus servus sine dubio pleno iure debitoris est et iustam libertatem ab eo consequi potest, si lex aelia sentia non impediat libertatem, id est si solvendo sit nec ob id creditores videantur fraudari.
Dig.40.9.29.1
Gaius 1 de manumiss.
Sub condicione servus legatus pendente condicione pleno iure heredis est, sed nullam libertatem ab eo consequi potest, ne legatario iniuria fieret.
Dig.40.9.30pr.
Ulpianus 4 ad l. ael. sent.
Si quis hac lege servum emerit, ut manumittat, et non manumittente eo servus ad libertatem pervenerit ex constitutione divi marci, an possit ut ingratum accusare, videamus. et dici potest, cum non sit manumissor, hoc ius eum non habere.
Dig.40.9.30.1
Ulpianus 4 ad l. ael. sent.
Si filius meus ex voluntate mea manumiserit, an ut ingratum eum accusandi ius habeam, dubitari poterit idcirco, quia non manumisi: sed pro eo habendus sum, ac si manumisissem.
Dig.40.9.30.2
Ulpianus 4 ad l. ael. sent.
Sed si castrensem servum filius meus manumittat, dubio procul hoc ius non habebo, quia non ipse manumisi: ipse plane filius accusare poterit.
Dig.40.9.30.3
Ulpianus 4 ad l. ael. sent.
Tamdiu autem accusare quis poterit, quamdiu perseverat patronus.
Dig.40.9.30.4
Ulpianus 4 ad l. ael. sent.
Quotiens autem patroni libertum volunt accusare, utrum omnium consensus necessarius sit an vero et unus possit, videamus. et est verius, si saltem in unum hoc commiserit, eum ut ingratum accusari, sed omnium consensum necessarium, si sint eiusdem gradus.
Dig.40.9.30.5
Ulpianus 4 ad l. ael. sent.
Si pater libertum uni ex filiis adsignaverit, solum eum accusare posse iulianus scripsit: solum enim patronum esse.
Dig.40.9.31
Clementius 5 ad l. iul. et pap.
Quaesitum est, si libertam patronus iureiurando adegisset, ne ea liberos impuberes habens nuberet, quid iuris esset. iulianus dicit non videri contra legem aeliam sentiam fecisse eum, qui non perpetuam viduitatem libertae iniunxisset.
Dig.40.9.32pr.
Clementius 8 ad l. iul. et pap.
Si non voluntate patroni is, qui in eius potestate sit, iusiurandum adegerit vel stipulatus fuerit, ne nubat, nisi id patronus remittat aut liberabit libertam, incidet in legem: videbitur enim id ipsum dolo malo facere.
Dig.40.9.32.1
Clementius 8 ad l. iul. et pap.
Non prohibentur lege aelia sentia patroni a libertis mercedes capere, sed obligare eos: itaque si sponte sua libertus mercedem patrono praestiterit, nullum huius legis praemium consequetur.
Dig.40.9.32.2
Clementius 8 ad l. iul. et pap.
Is, qui operas aut in singulas eas certam summam promisit, ad hanc legem non pertinet, quoniam operas praestando potest liberari. idem octavenus probat et adicit: obligare sibi libertum, ut mercedem operarum capiat, is intellegitur, qui hoc solum agit, ut utique mercedem capiat, etiamsi sub titulo operarum eam stipulatus fuerit.

Dig.40.10.0. De iure aureorum anulorum.
Dig.40.10.1pr.
Papinianus 1 resp.
Inter ceteros alimenta liberto relicta non idcirco non debentur, quia ius aureorum anulorum ab imperatore libertus acceperit.
Dig.40.10.1.1
Papinianus 1 resp.
Diversum in eo probatur, qui iudicatus ingenuus collusione per alium patronum detecta condicioni suae redditus alimenta sibi, quae tertius patronus reliquerat, praeberi desiderat. hunc enim etiam beneficium anulorum amittere placuit.
Dig.40.10.2
Papinianus 15 resp.
Intra quinque annos pro ingenuitate sententia dicta rescissa fuerat: victum anulorum aureorum beneficium, quod ante sententiam pro ingenuitate dictam acceperit ac deposuit, non retinuisse respondi.
Dig.40.10.3
Marcianus 1 inst.
Divus commodus et ius anulorum datum ademit illis, qui invitis aut ignorantibus patronis acceperant.
Dig.40.10.4
Ulpianus 3 ad l. iul. et pap.
Etiam feminae ius anulorum aureorum impetrare et natalibus restitui poterunt.
Dig.40.10.5
Paulus 9 ad l. iul. et pap.
Is, qui ius anulorum impetravit, ut ingenuus habetur, quamvis in hereditate eius patronus non excludatur.
Dig.40.10.6
Ulpianus 1 ad l. iul. et pap.
Libertinus si ius anulorum impetraverit, quamvis iura ingenuitatis salvo iure patroni nactus sit, tamen ingenuus intellegitur: et hoc divus hadrianus rescripsit.

Dig.40.11.0. De natalibus restituendis.
Dig.40.11.1
Ulpianus 2 resp.
A principe natalibus suis restitutum eum, qui se ingenuum natum principi adfirmavit, si ex ancilla natus est, nihil videri impetrasse.
Dig.40.11.2
Marcianus 1 inst.
Interdum et servi nati ex post facto iuris interventu ingenui fiunt, ut ecce si libertinus a principe natalibus suis restitutus fuerit. illis enim utique natalibus restituitur, in quibus initio omnes homines fuerunt, non in quibus ipse nascitur, cum servus natus esset. hic enim, quantum ad totum ius pertinet, perinde habetur, atque si ingenuus natus esset, nec patronus eius potest ad successionem venire. ideoque imperatores non facile solent quemquam natalibus restituere nisi consentiente patrono.
Dig.40.11.3
Scaevola 6 resp.
Respondit: quaeris, an ingenuitatis iure utatur is, quem sanctissimus et nobilissimus imperator natalibus suis restituit. sed ea res nec dubitationem habet nec umquam habuit, quin exploratum sit ad omnem ingenuitatis statum restitui eum, qui isto beneficio principis utatur.
Dig.40.11.4
Paulus 4 sent.
Nec filio patroni invito libertus natalibus suis restitui potest: quid enim interest, ipsi patrono an filiis eius fiat iniuria?
Dig.40.11.5pr.
Modestinus 7 reg.
Patrono consentiente debet libertus ab imperatore natalibus restitui: ius enim patroni hoc impetrato amittitur.
Dig.40.11.5.1
Modestinus 7 reg.
Libertinus, qui natalibus restitutus est, perinde habetur, atque si ingenuus factus medio tempore maculam servitutis non sustinuisset.

Dig.40.12.0. De liberali causa.
Dig.40.12.1pr.
Ulpianus 54 ad ed.
Si quando is, qui in possessione servitutis constitutus est, litigare de condicione sua non patitur, quod forte sibi suoque generi vellet aliquam iniuriam inferre, in hoc casu aequum est quibusdam personis dari licentiam pro eo litigare: ut puta parenti, qui dicat filium in sua potestate esse: nam etiamsi nolit filius, pro eo litigabit. sed et si in potestate non sit, parenti dabitur hoc ius, quia semper parentis interest filium servitutem non subire.
Dig.40.12.1.1
Ulpianus 54 ad ed.
Versa etiam vice dicemus liberis parentium etiam invitorum eandem facultatem dari: neque enim modica filii ignominia est, si parentem servum habeat.
Dig.40.12.1.2
Ulpianus 54 ad ed.
Idcirco visum est cognatis etiam hoc dari debere,
Dig.40.12.2
Gaius ad ed. pu. de liberali c.
Quoniam servitus eorum ad dolorem nostrum iniuriamque nostram porrigitur.
Dig.40.12.3pr.
Ulpianus 54 ad ed.
Amplius puto naturalibus quoque hoc idem praestandum, ut parens filium in servitute quaesitum et manumissum possit in libertatem vindicare.
Dig.40.12.3.1
Ulpianus 54 ad ed.
Militi etiam pro necessariis sibi personis de libertate litigare permittitur.
Dig.40.12.3.2
Ulpianus 54 ad ed.
Cum vero talis nemo alius est, qui pro eo litiget, tunc necessarium est dari facultatem etiam matri vel filiabus vel sororibus eius ceterisque mulieribus quae de cognatione sunt vel etiam uxori adire praetorem et hoc indicare, ut causa cognita et invito ei succurratur.
Dig.40.12.3.3
Ulpianus 54 ad ed.
Sed et si libertum meum vel libertam dicam, idem erit dicendum.
Dig.40.12.4
Gaius ad ed. pu. de liberali c.
Sed tunc patrono conceditur pro libertate liberti litigare, si eo ignorante libertus venire se passus est.
Dig.40.12.5pr.
Ulpianus 54 ad ed.
Interest enim nostra libertos libertasque habere.
Dig.40.12.5.1
Ulpianus 54 ad ed.
Quod si plures ex memoratis personis existant, qui velint pro his litigare, praetoris partes interponendae sunt, ut eligat, quem potissimum in hoc esse existimat. quod et in pluribus patronis observari debet.
Dig.40.12.6
Gaius ad ed. pu.
Benignius autem hoc persequendum est, ut, si furiosus et infans est qui in servitutem trahitur, non solum necessariis personis, sed etiam extraneis hoc permittatur.
Dig.40.12.7pr.
Ulpianus 54 ad ed.
Liberis etiam hominibus, maxime si maiores viginti annis venum se dari passi sunt vel in servitutem quaqua ratione deduci, nihil obest, quo minus possint in libertatem proclamare, nisi forte se venum dari passi sunt, ut participaverint pretium.
Dig.40.12.7.1
Ulpianus 54 ad ed.
Si quis minor viginti annis ad partiendum pretium venum se dari passus est, nihil ei hoc post viginti annos nocebit. sed si ante quidem se venum dedit, post vicensimum autem annum pretium partitus est, poterit ei libertas denegari.
Dig.40.12.7.2
Ulpianus 54 ad ed.
Si quis sciens liberum emerit, non denegatur vendito in libertatem proclamatio adversus eum qui eum comparavit, cuiusque sit aetatis qui emptus est, idcirco quia non est venia dignus qui emit, etiamsi scientem prudentemque se liberum emerit. sed enim si postea alius eum emerit ob hoc, qui scivit, ignorans, deneganda est ei libertas.
Dig.40.12.7.3
Ulpianus 54 ad ed.
Si duo simul emerint partes, alter sciens, alter ignorans, videndum erit, numquid is qui scit non debeat nocere ignoranti: quod quidem magis est. sed enim illa erit quaestio, partem solam habebit is qui ignoravit an totum? et quid dicemus de alia parte? an ad eum qui scit pertineat? sed ille indignus est quid habere, quia sciens emerit. rursum qui ignoravit, non potest maiorem partem dominii habere quam emit: evenit igitur, ut ei prosit qui eum comparavit sciens, quod alius ignoravit.
Dig.40.12.7.4
Ulpianus 54 ad ed.
Sunt et aliae causae, ex quibus in libertatem proclamatio denegatur, veluti si quis ex eo testamento liber esse dicatur, quod testamentum aperiri praetor vetat, quia testator a familia necatus esse dicatur: cum enim in eo sit iste, ut supplicio forte sit adficiendus, non debet liberale iudicium ei concedi. sed et si data fuerit, quia dubitatur, utrum nocens sit an innocens, differtur liberale iudicium, donec constet de morte eius, qui necatus est: apparebit enim, utrum supplicio adficiendus sit an non.
Dig.40.12.7.5
Ulpianus 54 ad ed.
Si quis ex servitute in libertatem proclamat, petitoris partes sustinet: si vero ex libertate in servitutem petatur, is partes actoris sustinet qui servum suum dicit. igitur cum de hoc incertum est, ut possit iudicium ordinem accipere, hoc ante apud eum, qui de libertate cogniturus est, disceptatur, utrum ex libertate in servitutem aut contra agatur. et si forte apparuerit eum, qui de libertate sua litigat, in libertate sine dolo malo fuisse, is qui se dominum dicit actoris partes sustinebit et necesse habebit servum suum probare: quod si pronuntiatum fuerit eo tempore, quo lis praeparabatur, in libertate eum non fuisse aut dolo malo fuisse, ipse qui de sua libertate litigat debet se liberum probare.
Dig.40.12.8pr.
Ulpianus 55 ad ed.
Cognitio de liberali causa usufructuario datur, etiamsi dominus quoque velit, hoc est qui se dominum dicit, movere status controversiam.
Dig.40.12.8.1
Ulpianus 55 ad ed.
Si plures sibi dominium servi vindicant dicentes esse communem, ad eundem iudicem mittendi erunt: et ita senatus censuit. ceterum si unusquisque suum esse in solidum, non in partem dicat, cessat senatus consultum: neque enim timor est, ne varie iudicetur, cum unusquisque solidum dominium sibi vindicet.
Dig.40.12.8.2
Ulpianus 55 ad ed.
Sed et si alter usum fructum totum, alter proprietatem servi vindicet, item si alter dominium, alter pigneratum sibi dicat, idem iudex erit: et parvi refert, ab eodem an ab alio ei pigneri datus sit.
Dig.40.12.9pr.
Gaius ad ed. pu. de liberali c.
Si pariter adversus eum, qui de libertate litigat, consistant fructuarius et proprietarius, fieri potest, ut alteruter absit: quo casu an praesenti soli permissurus sit praetor adversus eum agere, dubitari potest, quia non debet alterius collusione aut inertia alteri ius corrumpi. sed rectius dicitur etiam alterutri eorum permittendum agere, ut alterius ius incorruptum maneat. quod si adhuc nondum finito iudicio supervenerit, ad eundem iudicem mittetur, nisi si iustam causam adferat, quare ad eum mitti non debeat, forte si eum iudicem inimicum sibi esse adfirmet.
Dig.40.12.9.1
Gaius ad ed. pu. de liberali c.
Idem dicemus et si duo pluresve domini esse dicantur et quidam praesto sint, quidam aberint.
Dig.40.12.9.2
Gaius ad ed. pu. de liberali c.
Unde in utroque casu dispiciamus, an, si is qui prior egerit victus sit, prosit ei, quod posterior vicerit, vel contra, id est ut, cum omnino alteruter vicerit, prosit etiam alteri, sicut prodest heredi liberti, quod in fraudem patroni servi manumissi sint. si cui placeat prodesse, consequens est, ut, cum idem petat, exceptioni rei iudicatae obiciatur replicatio: si cui vero placeat non prodesse, is habebit sequentem dubitationem, utrum id, in quo quis victus est, nullius erit an eius esse debeat, cum quo actum sit, an potius eius qui vicerit? scilicet ut utilis actio detur ei qui vicerit, minime autem praetor pati debeat, ut pro parte quis servus sit.
Dig.40.12.10
Ulpianus 55 ad ed.
Quod autem diximus " in libertate fuisse" sic est accipiendum non ut se liberum doceat is, qui liberale iudicium patitur, sed in possessione libertatis sine dolo malo fuisse. quid sit autem " sine dolo malo fuisse", videamus. nam iulianus ait omnes, qui se liberos putant, sine dolo malo in libertate fuisse, si modo se pro liberis gerant, quamvis servi sint. varus autem scribit eum, qui se liberum sciat, dum in fuga sit, non videri sine dolo malo in libertate esse: sed simul atque desierit quasi fugitivus se celare et pro libero agere, tunc incipere sine dolo malo in libertate esse: etenim ait eum, qui scit se liberum, deinde pro fugitivo agit, hoc ipso, quod in fuga sit, pro servo agere,
Dig.40.12.11
Gaius ad ed. pu. de liberali c.
Licet fugae tempore pro libero se gesserit: dicemus enim eum in eadem causa esse.
Dig.40.12.12pr.
Ulpianus 55 ad ed.
Igitur sciendum est et liberum posse dolo malo in libertate esse et servum posse sine dolo malo in libertate esse.
Dig.40.12.12.1
Ulpianus 55 ad ed.
Infans subreptus bona fide in servitute fuit, cum liber esset, deinde, cum de statu ignarus esset, recessit et clam in libertate morari coepit: hic non sine dolo malo in libertate moratur.
Dig.40.12.12.2
Ulpianus 55 ad ed.
Potest et servus sine dolo malo in libertate morari, ut puta testamento accepit libertatem, quod nullius momenti esse ignorat, vel vindicta ei imposita est ab eo, quem dominum esse putavit, cum non esset, vel educatus est quasi liber, cum servus esset.
Dig.40.12.12.3
Ulpianus 55 ad ed.
Et generaliter dicendum est, quotiens quis iustis rationibus ductus vel non iustis, sine calliditate tamen putavit se liberum et in libertate moratus est, dicendum est hunc in ea causa esse, ut sine dolo malo in libertate fuerit atque ideo possessoris commodo fruatur.
Dig.40.12.12.4
Ulpianus 55 ad ed.
Probatio autem ad id tempus referetur, cum sine dolo malo in libertate fuerit, quo primum in ius aditum est.
Dig.40.12.12.5
Ulpianus 55 ad ed.
Si operae alicui debeantur, is quoque liberali iudicio experiri potest.
Dig.40.12.12.6
Ulpianus 55 ad ed.
Si quod damnum mihi dederit, qui ad libertatem proclamat, illo tempore, quo bona fide mihi serviebat, veluti si ego bona fide dominus noxali iudicio conventus et condemnatus litis aestimationem pro eo optuli: in id mihi condemnabitur.
Dig.40.12.13pr.
Gaius ad ed. pu. de liberali c.
Illud certum est damnum hoc solum in hac in factum actione deduci, quod dolo, non etiam quod culpa factum sit. ideoque licet absolutus hoc iudicio fuerit, adhuc tamen postea cum eo poterit lege aquilia agi, cum ea lege etiam culpa teneatur.
Dig.40.12.13.1
Gaius ad ed. pu. de liberali c.
Item certum est tam res nostras quam res alienas, quae tamen periculo nostro sunt, in hanc actionem deduci, veluti commodatas et locatas: certe depositae apud nos res, quia nostro periculo non sunt, ad hanc actionem non pertinent.
Dig.40.12.14pr.
Ulpianus 55 ad ed.
Rectissime praetor calliditati eorum, qui, cum se liberos scirent, dolo malo passi sunt se pro servis venum dari, occurrit.
Dig.40.12.14.1
Ulpianus 55 ad ed. Dedit enim in eos actionem, quae actio totiens locum habet, quotiens non est in ea causa is qui se venire passus est, ut ei ad libertatem proclamatio denegetur.
Dig.40.12.14.2
Ulpianus 55 ad ed.
Dolo autem non eum fecisse accipimus, qui non ultro instruxit emptorem, sed qui decepit:
Dig.40.12.15
Paulus 51 ad ed.
( id est sive virilis sexus sive feminini sit, dummodo eius aetatis sit, ut dolum capiat):
Dig.40.12.16pr.
Ulpianus 55 ad ed.
Immo eum, qui finxit se servum et sic veniit decipiendi emptoris causa.
Dig.40.12.16.1
Ulpianus 55 ad ed.
Si tamen vi metuque compulsus fuit hic qui distractus est, dicemus eum dolo carere.
Dig.40.12.16.2
Ulpianus 55 ad ed.
Tunc habet emptor hanc actionem, cum liberum esse nesciret: nam si scit liberum et sic emit, ipse se circumvenit.
Dig.40.12.16.3
Ulpianus 55 ad ed.
Quare si filius familias emit, si quidem ipse scit, pater ignoravit, non adquisiit patri actionem: hoc si peculiari nomine egerit. ceterum si patre mandante, hic quaeritur, an filii scientia noceat: et puto adhuc nocere, quemadmodum procuratoris nocet.
Dig.40.12.16.4
Ulpianus 55 ad ed.
Plane si filius ignoravit, pater scit, adhuc dico repellendum patrem, etiamsi peculiari nomine filius emit, si modo pater praesens fuit potuitque filium emere prohibere.
Dig.40.12.17
Paulus 51 ad ed.
In servo et in eo, qui mandato nostro emit, tale est, ut, si certum hominem mandavero emi sciens liberum esse, licet is cui mandatum est, ignoret, idem sit: et non competet ei actio. contra autem, si ego ignoravi, procurator scit, non est mihi deneganda.
Dig.40.12.18pr.
Ulpianus 55 ad ed.
In tantum ergo tenetur, quantum dedit vel in quantum obligatus est, scilicet in duplum.
Dig.40.12.18.1
Ulpianus 55 ad ed.
Sed utrum pretium tantum an etiam id quod pretio accessit duplicetur, videamus. et putem omne omnino, quod propter emptionem vel dedit.
Dig.40.12.19
Paulus 51 ad ed.
Vel permutavit vel compensavit eo nomine ( nam et is dedisse intellegendus est)
Dig.40.12.20pr.
Ulpianus 55 ad ed.
Vel obligatus est, duplari debere.
Dig.40.12.20.1
Ulpianus 55 ad ed.
Proinde si quid cuidam ob hanc actionem licito iure dedit, dicendum est in hoc edictum cadere duplarive.
Dig.40.12.20.2
Ulpianus 55 ad ed.
Obligatum vel ipsi venditori accipere debemus vel alii obligatum: nam quod dedit, sive ipsi venditori sive alii ex iussu eius sive ipse sive alius dederit, aeque continebitur.
Dig.40.12.20.3
Ulpianus 55 ad ed.
Obligatum accipere debemus, si exceptione se tueri non potest: ceterum si potest, dicendum non esse obligatum.
Dig.40.12.20.4
Ulpianus 55 ad ed.
Interdum evenit, ut is qui comparavit habeat in quadruplum actionem: nam in ipsum quidem, qui sciens pro servo veniit, hinc habet in duplum actionem et praeterea in venditorem vel eum, qui duplam promisit, in duplum actio est,
Dig.40.12.21pr.
Modestinus 1 de poen.
Utique eius duplum, quod propter emptionem vel dedit vel obligatus est. secundum quae id, quod alter eorum solverit, nihil ad exonerandum alterum pertinebit, quia placuit hanc actionem poenalem esse. et ideo post annum non datur nec cum successoribus, cum sit poenalis, agetur.
Dig.40.12.21.1
Modestinus 1 de poen.
Actionem, quae ex hoc edicto oritur, manumissione non extingui rectissime dicetur, quia verum est auctorem conveniri non posse, post quem ad eum, qui ad libertatem proclamavit, perveniebatur.
Dig.40.12.22pr.
Ulpianus 55 ad ed.
Non solus autem emptor, sed et successores eius hac in factum actione agere poterunt.
Dig.40.12.22.1
Ulpianus 55 ad ed.
Emere sic accipiemus, etiamsi per alium quis emerit, ut puta procuratorem.
Dig.40.12.22.2
Ulpianus 55 ad ed.
Sed et si plures emerint, omnes habebunt hanc actionem, sic tamen, ut, si quidem pro partibus emerint, pro parte pretii habeant actionem: enimvero si unusquisque in solidum, quisque in solidum habeat actionem. nec alterius scientia alteri nocebit, vel ignorantia proderit.
Dig.40.12.22.3
Ulpianus 55 ad ed.
Si eum liberum esse emptor nesciit, postea autem scire coepit, hoc ei non nocebit, quia tunc ignoravit. sed si tunc sciit, postea dubitare coepit, nihilum proderit.
Dig.40.12.22.4
Ulpianus 55 ad ed.
Heredi et ceteris successoribus scientia sua nihil nocet, ignorantia nihil prodest.
Dig.40.12.22.5
Ulpianus 55 ad ed.
Sed si per procuratorem scientem quis emerit, ei nocet, sicuti tutoris quoque nocere labeo putat.
Dig.40.12.22.6
Ulpianus 55 ad ed.
Haec actio post annum non datur, cum sit honoraria: est autem et poenalis.
Dig.40.12.23pr.
Paulus 50 ad ed.
Si usum fructum tibi vendidero liberi hominis et cessero, servum effici eum dicebat quintus mucius ^ meus^, sed dominium ita demum fieri meum, si bona fide vendidissem, alioquin sine domino fore.
Dig.40.12.23.1
Paulus 50 ad ed.
In summa sciendum est, quae de venditis servis, quibus denegatur ad libertatem proclamatio, dicta sunt, etiam ad donatos et in dotem datos referri posse, item ad eos, qui pignori se dari passi sunt.
Dig.40.12.23.2
Paulus 50 ad ed.
Si mater et filius de libertate litigant, aut coniungenda sunt utrorumque iudicia aut differenda est causa filii, donec de matre constet, sicut divus quoque hadrianus decrevit. nam cum apud alium iudicem mater litigabat, apud alium autem filius, augustus dixit ante de matre constare oportere, sic dein de filio cognosci.
Dig.40.12.24pr.
Paulus 51 ad ed.
Ordinata liberali causa liberi loco habetur is, qui de statu suo litigat, ita ut adversus eum quoque, qui se dominum esse dicit, actiones ei non denegentur, quascumque intendere velit: quid enim si quae tales sint, ut tempore aut morte intereant? quare non concedatur ei litem contestando in tutum eas redigere?
Dig.40.12.24.1
Paulus 51 ad ed.
Quin etiam servius ait in actionibus annuis ex eo tempore annum cedere, ex quo lis ordinata sit.
Dig.40.12.24.2
Paulus 51 ad ed.
Sed si cum aliis experiri velit, non est quaerendum, an lis ordinata sit, ne inveniatur ratio, quemadmodum subiecto aliquo, qui libertati controversiam moveat, interim actiones excludantur: aeque enim ex eventu iudicii liberalis aut utilis aut inanis actio eius efficietur.
Dig.40.12.24.3
Paulus 51 ad ed.
Sed si quas actiones inferat dominus, quaeritur, an compellendus sit suscipere iudicium. et plerique existimant, si in personam agat, suscipere ipsum ad litis contestationem, sed sustinendum iudicium, donec de libertate iudicetur: nec videri praeiudicium libertati fieri aut voluntate domini in libertate eum morari: nam ordinato liberali iudicio interim pro libero habetur, et sicut ipse agere, ita cum ipso quoque agi potest. ceterum ex eventu aut utile iudicium erit aut nullum, si contra libertatem pronuntiatum fuerit.
Dig.40.12.24.4
Paulus 51 ad ed.
Si is, qui in libertatem proclamat, furti aut damni iniuria ab aliquo arguatur, mela ait interim eum cavere debere iudicio se sisti, ne melioris condicionis sit qui dubiae libertatis est, quam qui certae: sed sustinendum iudicium, ne praeiudicium libertati fiat. aeque si cum possessore hominis furti agi coeperit, deinde is, cuius nomine agebatur, in libertatem proclamaverit, sustinendum iudicium, ut, si liber iudicatus sit, in ipsum transferatur iudicium: et, si damnatio facta sit, iudicati actionem potius in eum dandam.
Dig.40.12.25pr.
Gaius ad ed. pu. de liberali c.
Si cui de libertate sua litiganti optio legata sit, quaecumque hereditate ei relicta dicuntur, eadem et de optione tractari possunt.
Dig.40.12.25.1
Gaius ad ed. pu. de liberali c.
Interdum ex integro datur ad libertatem proclamatio, veluti eius, qui adfirmat ideo se primo iudicio victum, quod statuta libertas nondum ei optigerat, quam nunc dicit sibi optigisse.
Dig.40.12.25.2
Gaius ad ed. pu. de liberali c.
Licet vulgo dicatur post ordinatum liberale iudicium hominem, cuius de statu controversia est, liberi loco esse, tamen, si servus sit, certum est nihilo minus eum, quod ei tradatur vel stipuletur, perinde domino adquirere atque si non de libertate eius quaerebatur. tantum de possessione videbimus, cum ipsum post litem ordinatam desinat dominus possidere: sed magis est, ut adquirat, licet ab eo non possideatur. et cum placuit per fugitivum quoque nos possessionem adquirere posse, quid mirum etiam per hunc, de quo quaeramus adquiri?
Dig.40.12.26
Gaius 20 ad ed. provinc.
Qui ex libertate in servitutem petit, si iudicii de evictione servandi causa contra libertatem agit, iniuriarum actione non convenitur.
Dig.40.12.27pr.
Ulpianus 2 de off. cons.
Divi fratres proculo et munatio rescripserunt: " cum romulus, de cuius statu quaeritur, pupillaris aetatis sit, an exigente varia hedone matre et consentiente vario hermete tutore ad tempus pubertatis causa differenda sit, vestrae gravitatis est ex fide personarum quod utile est pupillo, constituere".
Dig.40.12.27.1
Ulpianus 2 de off. cons.
Si ea persona desit cognitioni, quae alicui status controversiam faciebat, in eadem causa est qui de libertate sua litigat, qua fuit, priusquam de libertate controversiam patiatur: sane hoc lucratur, quod is qui eam status controversiam faciebat amittit suam causam. nec ea res ingenuum facit eum qui non fuit: nec enim penuria adversarii ingenuitatem solet tribuere. recte atque ordine iudices puto facturos, si hanc formam fuerint consecuti, ut, ubi deest is qui in servitutem petit, electionem adversario deferant, utrum malit cognitionem circumduci an audita causa sententiam proferri. et si cognoverint, pronuntiare debebunt servum illius non videri: neque haec res captionem ullam habet, cum non ingenuus pronuntietur, sed servus non videri. quod si ex servitute in ingenuitatem se allegat, melius fecerint, si cognitionem circumduxerint, ne sine adversario pronuntient ingenuum videri, nisi magna causa suadeat et evidentes probationes suggerant secundum libertatem pronuntiandum: ut etiam rescripto hadriani continetur.
Dig.40.12.27.2
Ulpianus 2 de off. cons.
Quod si is, qui pro sua libertate litigat, desit, contradictor vero praesens sit, melius erit inaugeri causam eius sententiamque proferri: si enim liquebit, contra libertatem dabit: evenire autem potest, ut etiam absens vincat: nam potest sententia etiam secundum libertatem ferri.
Dig.40.12.28
Pomponius 12 ad q. muc.
Non videtur domini voluntate servus in libertate esse, quem dominus ignorasset suum esse: et est hoc verum: is enim demum voluntate domini in libertate est, qui possessionem libertatis ex voluntate domini consequitur.
Dig.40.12.29pr.
Menenius 1 de re milit.
Qui de libertate sua litigans necdum sententia data militiae se dedit, in pari causa ceteris servis habendus est nec exonerat eum, quod pro libero habeatur in quibusdam. et licet liber apparuerit, exauctoratus, id est militia remotus castris reicietur, utique qui ex servitute in libertatem petitus sit vel qui non sine dolo malo in libertate moratus est: qui vero per calumniam petitus in servitutem est, in militia retinebitur.
Dig.40.12.29.1
Menenius 1 de re milit.
Qui ingenuus pronuntiatus est, si se militiae dedit, intra quinquennium retractata sententia novo domino reddendus est.
Dig.40.12.30
Iulianus 5 ex minic.
Duobus petentibus hominem in servitutem pro parte dimidia separatim, si uno iudicio liber, altero servus iudicatus est, commodissimum est eo usque cogi iudices, donec consentiant: si id non continget, sabinum refertur existimasse duci servum debere ab eo qui vicisset: cuius sententiae cassius quoque est et ego sum. et sane ridiculum est arbitrari eum pro parte dimidia duci, pro parte libertatem eius tueri. commodius autem est favore libertatis liberum quidem eum esse, compelli autem pretii sui partem viri boni arbitratu victori suo praestare.
Dig.40.12.31
Ulpianus 1 resp.
Filium ob hoc, quod patri heres extitit, prohiberi a patre suum servum manumissum in servitutem petere.
Dig.40.12.32
Paulus 6 reg.
De bonis eorum, qui ex servitute aut libertate in ingenuitatem vindicati sunt, senatus consultum factum est, quo cavetur de his quidem, qui ex servitute defensi essent, ut id dumtaxat ferrent, quod in domo cuiusque intulissent: in eorum autem bonis, qui post manumissionem repetere originem suam voluissent, hoc amplius, ut, quod post manumissionem quoque adquisissent non ex re manumissoris, secum ferant, cetera bona relinquerent illi, ex cuius familia exissent.
Dig.40.12.33
Paulus l.S. de liberali c.
Qui sciens liberum emit, quamvis et ille se pateretur venire, tamen non potest contradicere ei qui ad libertatem proclamat: sed si alii eum ignoranti vendiderit, denegabitur et proclamatio.
Dig.40.12.34
Ulpianus l.S. pand.
Imperator antoninus constituit non alias ad libertatem proclamationem cuiquam permittendam, nisi prius administrationum rationes reddiderit, quas cum in servitute esset gessisset.
Dig.40.12.35
Papinianus 9 resp.
Servos ad templi custodiam, quod aedificari titia voluit, destinatos neque manumissos heredis esse constitit.
Dig.40.12.36
Papinianus 12 resp.
Dominus qui optinuit, si velit servum suum abducere, litis aestimationem pro eo accipere non cogetur.
Dig.40.12.37
Callistratus 2 quaest.
Conventio privata neque servum quemquam neque libertum alicuius facere potest.
Dig.40.12.38pr.
Paulus 15 resp.
Paulus respondit, si, ut proponitur, post perfectam sine ulla condicione emptionem postea emptor ex voluntate sua litteras emisit, quibus profiteretur se post certum tempus manumissurum eum quem emerat, non videri eas litteras ad constitutionem divi marci pertinere.
Dig.40.12.38.1
Paulus 15 resp.
Idem respondit constitutionem quidem divi marci ad libertatem eorum mancipiorum pertinere, quae hac lege venierint, ut post tempus manumitterentur: sed eundem favorem libertatis consequendae causa etiam eam mereri, pro qua dominus pretium accepit, ut ancillam suam manumitteret, cum idem etiam libertam habiturus sit.
Dig.40.12.38.2
Paulus 15 resp. Quaesitum est, an empto
r servo recte libertatem dederit nondum pretio soluto. paulus respondit servum, quem venditor emptori tradidit, si ei pro pretio satisfactum est, et nondum pretio soluto in bonis emptoris esse coepisse.
Dig.40.12.38.3
Paulus 15 resp.
Gaius seius stichum servum lucio titio vendidit ita, ut titius stichum post triennium manumitteret, si continuo triennio servisset: sed nondum exacto tempore trienni stichus fugit et post aliquantum temporis defuncto titio revertit: quaero, an obstet sticho ad consequendam ex venditione libertatem, quod ante triennium discesserit. paulus respondit secundum ea quae proponuntur expleto tempore, post quod stichus manumitti debuit, libertatem ei competisse.
Dig.40.12.39pr.
Paulus 5 sent.
Cui necessitas probandi de ingenuitate sua non incumbit, ultro si ipse probare desideret, audiendus est.
Dig.40.12.39.1
Paulus 5 sent.
Qui de ingenuitate cognoscunt, de calumnia eius, qui temere controversiam movit, ad modum exilii possunt ferre sententiam.
Dig.40.12.39.2
Paulus 5 sent.
Tutores vel curatores pupillorum, quorum tutelam et res administraverunt, postea status quaestionem facere non possunt.
Dig.40.12.39.3
Paulus 5 sent.
Maritus uxori eidemque libertae status quaestionem inferre non prohibetur.
Dig.40.12.40
Hermogenianus 5 iuris epit.
Cum pacto partitionis pretii maior viginti annis venalem se praebuit, nec post manumissionem ad libertatem proclamare potest.
Dig.40.12.41pr.
Paulus l.S. de art. liberalis c.
Si in obscuro sit, in quo fuerit statu is, qui pro libertate sua litigat, prior audiendus est probare volens se ipsum in libertatis esse possessionem.
Dig.40.12.41.1
Paulus l.S. de art. liberalis c.
Iudex autem, qui de libertate cognoscit, etiam de rebus amotis damnove facto cognoscere debet: fieri enim potest, ut fiducia libertatis et subripere quaedam et corrumpere atque consumere ex bonis, quibus serviebat, ausus sit.
Dig.40.12.42
Labeo 4 post.
Si servus quem emeras ad libertatem proclamavit et ab iudice perperam pro eo iudicatum est et dominus eius servi post rem contra te iudicatam te heredem fecit aut alio quo nomine is tuus esse coepisset, petere eum tuum esse poteris nec tibi obstabit rei iudicatae praescriptio. iavolenus: haec vera sunt.
Dig.40.12.43
Pomponius 3 sen. consult.
De his, qui bona eorum quibus serviebant intercepissent, deinde ad libertatem proclamabant, hadrianus imperator rescripsit, cuius rescripti verba haec sunt: " sicut non est aequum fiducia libertatis, quae ex fideicommissi causa praestanda est, intercipere hereditariam pecuniam, ita nec libertati praestandae moram quaeri oportet. quam primum ergo arbitrum dare debeat, apud quem constaret, quid servari potest heredi, antequam ad servum manumittendum compelleretur".
Dig.40.12.44pr.
Venonius 7 act.
Licet dubitatum antea fuit, utrum servus dumtaxat an libertus iurando patrono obligaretur in his quae libertatis causa imponuntur, tamen verius est non aliter quam liberum obligari. ideo autem solet iusiurandum a servis exigere, ut hi religione adstricti, posteaquam suae potestatis esse coepissent, iurandi necessitatem haberent, dummodo in continenti, cum manumissus est, aut iuret aut promittat.
Dig.40.12.44.1
Venonius 7 act. Licet autem circa donum munus operas etiam uxorum personas inserere.
Dig.40.12.44.2
Venonius 7 act.
In eum, qui impubes iuraverit, scilicet qui et iurare potuerit, danda est utilis actio operarum nomine, cum pubes tamen factus erit. potest tamen et impubes operas dare, veluti si nomenculator sit vel histrio.

Dig.40.13.0. Quibus ad libertatem proclamare non licet.
Dig.40.13.1pr. Ulpianus 2 de off. procons.
Maiores viginti annis ita demum ad libertatem proclamare non possunt, si pretium ad ipsum qui veniit pervenerit: ex ceteris autem causis, quamvis maior viginti annis se venum dari passus sit, ad libertatem ei proclamare licet.
Dig.40.13.1.1
Ulpianus 2 de off. procons.
Minori autem viginti annis ne quidem ex causa supra scripta debet denegari libertatis proclamatio, nisi maior annis viginti factus duravit in servitute: tunc enim si pretium partitus sit, dicendum erit denegari ei debere libertatis proclamationem.
Dig.40.13.2
Marcellus 24 dig.
Servum quis per vim a titio accepit et testamento liberum esse iussit: quamquam solvendo decesserit, non erit ille liber: alioquin fraudabitur titius, qui non procedente quidem libertate cum herede eius agere potest, at si ad libertatem servus pervenerit, nullam actionem habiturus est, quia nihil videbitur heres ex defuncti dolo consecutus.
Dig.40.13.3
Pomponius 11 epist. et var. lect.
Eis, qui se passi sint venire, ad libertatem proclamandi licentiam denegari. quaero, an et ad eos, qui ex mulieribus, quae se passae sint venire, nascuntur, ita senatus consulta pertinent? dubitari non potest, quin ei quoque, quae maior annis viginti venire se passa est, ad libertatem proclamandi licentia fuerit deneganda. his quoque danda non est, qui ex ea nati tempore servitutis eius erunt.
Dig.40.13.4
Paulus 12 quaest.
Licinnius rufinus iulio paulo. is cui fideicommissa libertas debebatur post vicensimum annum veniri se passus est: quaero, denegandum sit ei ad libertatem proclamare. movet me exemplum cuiusvis liberi hominis: nam et si consecutus esset libertatem, si ^ ^ se vendidisset, denegaretur ei ad libertatem proclamare, nec debet meliori loco intellegi, quod in servitute constitutus passus est se venum dari, quam si esset libertatem consecutus. sed e contrario movet me, quod in hoc, de quo quaeritur, venditio constitit et est qui veneat, in libero autem homine neque venditio constitit et nihil est quod veneat. peto itaque plenissime instruas. respondit: venditio quidem tam servi quam liberi contrahi potest et stipulatio de evictione contrahitur: non enim de eo loquimur, qui sciens liberum emit: nam adversus hunc nec ad libertatem proclamatio denegatur. sed is, qui adhuc servus est, etiam invitus veniri potest, quamvis et ipse in eo malus sit, quod de condicione sua dissimulat, cum in sua potestate habeat, ut statim ad libertatem perveniat. quod quidem non potest ei imputari, cui nondum libertas debetur. pone statuliberum passum se venum dari: nemo dicturus est superveniente condicione, quae non fuit in eius potestate, libertatis petitionem ei denegandam. idem puto, etiamsi in ipsius potestate fuit condicio. sed in proposito magis probandum est, ut denegetur ei libertatis petitio, qui potuit petere libertatem et maluit se venum dari, quia indignus est auxilio praetoris fideicommissarii.
Dig.40.13.5
Paulus l.S. ad sc claud.
Si duo liberum hominem maiorem annis viginti emerimus, unus sciens eius condicionem, alter ignorans, non propter eum qui scit ad libertatem ei proclamare permittitur, sed propter eum qui ignorat servus efficietur, sed non etiam eius qui scit, sed tantum alterius.

Dig.40.14.0. Si ingenuus esse dicetur.
Dig.40.14.1
Marcellus 7 dig.
Si libertus alterius alio agente ingenuus pronuntiatus esse dicetur, sine ulla exceptione temporis patronus eius cognitionem solet exercere.
Dig.40.14.2pr.
saturn. 1 de off. procons.
Qui se venire passus esset maiorem, scilicet ut pretium ad ipsum perveniret, prohibendum de libertate contendere divus hadrianus constituit: sed interdum ita contendendum permisit, si pretium suum reddidisset.
Dig.40.14.2.1
saturn. 1 de off. procons.
Qui se ex libertinitate ingenuitati adserant, non ultra quinquennium, quam manumissi fuissent, audientur.
Dig.40.14.2.2
saturn. 1 de off. procons.
Qui post quinquennium repperisse instrumenta ingenuitatis suae adseverant, de ea re ipsos principes adire oportere cognituros.
Dig.40.14.3pr.
Pomponius 5 sen. consult.
Hoc sermone " adgnitis natalibus" de nullis aliis intellegendum est senatum sensisse quam ingenuis.
Dig.40.14.3.1
Pomponius 5 sen. consult.
Verbo autem " relinquerent" etiam hoc intellegendum est, ut quaecumque ex re eius, a quo manumissi erant, adquisita habeant, restituant. sed id quemadmodum accipiendum sit, videndum est, utrumne quae ignorantibus dominis abstulissent, item quod ex his adquisitum, reddere debeant, an vero etiam concessa et donata a manumissoribus amplexi sint: quod magis est.
Dig.40.14.4
Papinianus 22 quaest.
Oratio, quae prohibet apud consules aut praesides provinciarum post quinquennium a die manumissionis in ingenuitatem proclamare, nullam causam aut personam excipit.
Dig.40.14.5
Papinianus 10 resp.
Patronum post quinquennium sententiae pro ingenuitate dictae, quo ignorante res iudicata est, non esse praescriptione temporis summovendum respondi.
Dig.40.14.6
Ulpianus 38 ad ed.
Quotiens de hoc contenditur, an quis libertus sit, sive operae petantur sive obsequium desideretur sive etiam famosa actio intendatur sive in ius vocetur qui se patronum dicit sive nulla causa interveniat, redditur praeiudicium. sed et quotiens quis libertinum quidem se confitetur, libertum autem gaii seii se negat, idem praeiudicium datur. redditur autem alterutro desiderante: sed actoris partibus semper qui se patronum dicit fungitur probareque libertum suum necesse habet aut, si non probet, vincitur.

Dig.40.15.0. Ne de statu defunctorum post quinquennium quaeratur.
Dig.40.15.1pr.
Marcianus l.S. de delator.
De statu defunctorum post quinquennium quaerere non licet neque privatim neque fisci nomine.
Dig.40.15.1.1
Marcianus l.S. de delator.
Sed nec eius status retractandus est, qui intra quinquennium decessit, si per huius quaestionem praeiudicium futurum est ante quinquennium mortuo.
Dig.40.15.1.2
Marcianus l.S. de delator.
Immo nec de vivi statu quaerendum est, si quaestio huius praeiudicium facit ei, qui ante quinquennium decessit: et ita divus hadrianus constituit.
Dig.40.15.1.3
Marcianus l.S. de delator.
Sed interdum et intra quinquennium non licet de statu defuncti dicere: nam oratione divi marci cavetur, ut, si quis ingenuus pronuntiatus fuerit, liceat ingenuitatis sententiam retractare, sed vivo eo qui ingenuus pronuntiatus est, non etiam post mortem, in tantum, ut etiam, si coepta quaestio fuit retractationis, morte eius extinguatur, ut eadem oratione cavetur.
Dig.40.15.1.4
Marcianus l.S. de delator.
Si quidem in deteriorem condicionem quis statum retractaret, secundum ea quae dixi praescribendum est. quid ergo si in meliorem? veluti pro servo libertus dicitur: quare non admittatur? quid enim si servus quis dicatur quasi ex ancilla natus, quae ante quinquennium mortua est? quare non liceat probare liberam fuisse? hoc enim et pro mortua est. et Marcellus libro quinto de officio consulis scripsit posse: ego quoque in auditorio publico idem secutus sum.
Dig.40.15.2pr.
Papinianus 14 resp.
Non esse libertatis quaestionem filiis inferendam propter matris vel patris memoriam ^ memeriam^ post quinquennium a morte non retractatam convenit.
Dig.40.15.2.1
Papinianus 14 resp.
Nec in ea re, quae publicam tutelam meruit, pupillis agentibus restitutionis auxilium tribuendum est, quod quinque annorum tempus, cum tutores non haberent, excesserit.
Dig.40.15.2.2
Papinianus 14 resp.
Praescriptio quinque annorum, quae statum defunctorum tuetur, specie litis ante mortem illatae non fit irrita, si veterem causam desistente qui movit longo silentio finitam probetur.
Dig.40.15.3
Hermogenianus 6 iuris epit.
Ante quinquennium defuncto status honestior, quam mortis tempore fuisse existimabatur, vindicari non prohibetur. idcirco et si quis in servitute moriatur, post quinquennium liber decessisse probari potest.
Dig.40.15.4
Callistratus 1 d. i. fisci.
Primus omnium divus nerva edicto vetuit post quinquennium mortis cuiusque de statu quaeri, sed et divus claudius claudiano rescripsit, si per quaestionem nummariam praeiudicium statui videbitur fieri, cessare quaestionem.

Dig.40.16.0. De collusione detegenda.
Dig.40.16.1
Gaius 2 ad ed. pu. de liberali c.
Ne quorundam dominorum erga servos nimia indulgentia inquinaret amplissimum ordinem eo, quod paterentur servos suos in ingenuitatem proclamare liberosque iudicari, senatus consultum factum est domitiani temporibus, quo cautum est, ut, si quis probasset per collusionem quicquam factum, si iste homo servus sit, fieret eius servus qui detexisset collusionem.
Dig.40.16.2pr.
Ulpianus 2 de off. cons.
Collusionem detegere ingenuitatis post sententiam intra quinquennium posse divus marcus constitit.
Dig.40.16.2.1
Ulpianus 2 de off. cons.
Quinquennium autem continuum utique accipiemus.
Dig.40.16.2.2
Ulpianus 2 de off. cons.
Sicubi plane aetas eius, cuius retractatur collusio, differendam retractationem in tempus pubertatis vel alterius rei suadeat, quinquennium non currere dicendum est.
Dig.40.16.2.3
Ulpianus 2 de off. cons.
Quinquennium autem non ad perficiendam retractationem, sed ad inchoandam puto praefinitum: aliter atque circa eum, qui ex libertinitate se in ingenuitatem petit.
Dig.40.16.2.4
Ulpianus 2 de off. cons.
Oratione divi marci cavetur, ut etiam extraneis, qui pro altero postulandi ius haberent, liceret detegere collusionem.
Dig.40.16.3
Callistratus 4 de cogn.
Cum non iusto contradictore quis ingenuus pronuntiatus est, perinde inefficax est decretum, atque si nulla iudicata res intervenisset: idque principalibus constitutionibus cavetur.
Dig.40.16.4
Ulpianus 1 ad l. iul. et pap.
Si libertinus per collusionem fuerit pronuntiatus ingenuus, collusione detecta in quibus causis quasi libertinus incipit esse. medio tamen tempore, antequam collusio detegatur et post sententiam de ingenuitate latam, utique quasi ingenuus accipitur.
Dig.40.16.5pr.
Hermogenianus 5 iuris epit.
Sententiam pro ingenuitate dictam collusionis praetextu semel retractare permittitur.
Dig.40.16.5.1
Hermogenianus 5 iuris epit.
Si plures ad collusionem detegendam pariter accedant, causa cognita quis debeat admitti, comparatis omnium moribus et aetatibus et cuius magis interest, statui oportet.